Sau gần 4 năm từ khi vụ sạt lở núi Cấm xảy ra, bây giờ về lại thôn Chánh Thắng, xã Cát Thành (huyện Phù Cát, Bình Định cũ), nay là xã Cát Tiến (Gia Lai), nơi núi Cấm tọa lạc, chúng tôi thấy vệt sạt lở trên núi Cấm đã được phủ xanh, nhưng dấu vết hoang tàn vẫn còn hiển hiện trong những căn nhà dưới chân núi.
Con đường dẫn về xóm nằm sát chân núi Cấm thuộc thôn Chánh Thắng trước khi vụ sạt lở xảy ra được cứng hóa bê tông, nhưng bây giờ đã hóa thành con đường đất. Hỏi ra mới biết, lớp đất từ núi Cấm tràn xuống lấp phủ con đường với khối lượng nhiều đến không thể khắc phục nổi. Chính quyền và người dân địa phương đành để con đường bê thông hóa thành đường đất.
Vào nhà bà Đinh Thị Liền (65 tuổi), một trong những hộ bị ảnh hưởng trực tiếp trong vụ sạt lở núi Cấm, chúng tôi thấy dấu vết hoang tàn vẫn còn hiển hiện. Gian chuồng trước đây vợ chồng bà Liền nuôi 5 con bò để cải thiện cuộc sống, bây giờ thành nhà kho để củi, giỏ và những vật dụng linh tinh. Bởi, vợ chồng bà Liền sợ thiên tai lại xảy ra, không kịp lo mạng sống cho con người lấy đâu lo cho vật nuôi, nên bỏ chuồng trống, không tiếp tục chăn nuôi.
Đối diện với chuồng bò, nơi trước đây chồng bà Liền để chiếc máy tuốt lúa, hôm xảy ra vụ sạt lở, đất đá từ núi Cấm tuôn xuống lấp kín cả chiếc máy, giờ chỉ còn thấy lòi ra guồng quay với những chiếc bánh răng, cả máy nổ để vận hành máy tuốt lúa đã đổ đầy nhiên liệu nằm bên cạnh cũng bị vùi sâu trong đất. Biết là nếu moi đất để lôi chiếc máy tuốt lúa và máy nổ lên cũng sẽ không hoạt động được nữa, nên vợ chồng bà Liền đành ngậm ngùi để 2 chỉ vàng (số tiền mua máy tuốt lúa) bị vùi trong đất.
Sát cạnh nhà bà Liền, căn nhà cấp 4 của ông Đinh Diệu, đến bây giờ mà đất từ vụ sạt lở núi Cấm vẫn còn lấp gần tới nóc nhà, nhà vệ sinh của ông Diệu ở vườn sau đất cũng bị đất lấp gần kín, không sử dụng được từ đó đến nay. Để “trốn” nỗi ám ảnh của vụ sạt lở, mấy năm nay ông Diệu về ở với con gái có chồng ở địa phương khác.
Bây giờ, kể lại vụ sạt lở núi Cấm xảy ra cách đây gần 4 năm, gương mặt bà Liền như vẫn còn nguyên vẻ thất thần: Vào khoảng giữa tháng 11/2021, khu vực thôn Chánh Thắng có mưa to kéo dài đến 4-5 ngày, nền đất trên núi Cấm nhũn ra, đá trên núi bị “hỏng chân”, vậy là đất đá thi nhau trút xuống, có hòn to bằng căn nhà cấp 4. Vết sạt lở thành dòng kéo dài hàng trăm mét, biến thành dòng suối bùn đất lẫn với đá đổ xuống khu dân cư của hàng trăm hộ dân thôn Chánh Thắng, xô sập tường rào, chảy vào lấp kín nhà cửa.
“Xóm tôi ở dưới chân núi Cấm trực tiếp hứng “họng” nước lẫn với bùn, đất, đá. May nhờ chính quyền kịp thời tổ chức di dời ra xóm bên ngoài. Qua đêm hôm đó, khoảng 8-9 giờ sáng hôm sau trời tiếp tục mưa to, khi ấy đất bùn và đá từ trên núi Cấm tiếp tục tuôn xuống ầm ầm. Người dân sống bên dưới hoảng quá, không màng gì đến tài sản, bỏ nhà chạy giữ mạng sống”, bà Đinh Thị Liền nhớ lại.
Bà Liền kể thêm, 2 ngày sau, lực lượng thanh niên xung phong và bộ đội về thôn Chánh Thắng giúp dân khắc phục thiên tai. Trong nhà bà Liền đất ngập gần đến thắt lưng, 20 thanh niên khỏe mạnh giúp cào dọn hết bùn trong nhà ra, rồi cho cát vào bao nilông (loại bao 50 kg) chất làm bức tường thay thế cho bức tường gạch đã ngã đổ, ngăn bùn đất không cho chảy vào sân nhà bà Liền nữa.
“Sau khi dọn hết bùn trong nhà ra, lực lượng thanh niên giúp vợ chồng tôi di dời hơn 20 bao lúa đến ngôi nhà không bị ảnh hưởng trong làng để gửi. Hơn 20 bao lúa vợ chồng tôi để dành ăn giáp hạt qua vụ đông xuân 2021-2022 bị ướt hết, đành bán làm thức ăn cho vịt, phải mua gạo ở chợ về ăn. Khi ấy cái máy tuốt lúa bị bùn đất lấp phủ “mất tích”, sau đó vợ chồng tôi moi dần mới lòi ra cái guồng tuốt lúa và cái đầu máy nổ. Mấy đứa con thấy vợ chồng tui đã già, lại thấy phần máy nhô lên đã hư hỏng hết, moi lên chưa chắc gì đã sử dụng được nên khuyên bố mẹ bỏ đi, đừng cào đất ra nữa, nên bây giờ nó còn lấp dưới đất”, bà Liền buồn buồn nhớ lại.
Theo thống kê của UBND tỉnh Bình Định cũ (nay là tỉnh Gia Lai), vụ sạt lở núi Cấm đã “lùa” lượng đất, đá trên núi trút xuống khu dân cư dưới chân núi với khối lượng hơn 35.000 m3, vùi lấp hơn 40 nhà dân và hệ thống giao thông, thủy lợi dưới chân núi, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến tính mạng và tài sản của 117 hộ dân sống trong vùng sạt lở.
Ngay sau khi thiên tai xảy ra, tỉnh Bình Định cũ khẩn trương công bố tình huống khẩn cấp về thiên tai sạt lở tại núi Cấm. Theo đó, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn Bình Định (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường Gia Lai) đề xuất bố trí ổn định dân cư khẩn cấp cho 64 hộ dân vùng sạt lở núi Cấm. Đến tháng 6/2024, UBND tỉnh Bình Định có văn bản đồng ý cho UBND huyện Phù Cát lập phương án chi tiết di dời 64 hộ dân vùng sạt lở núi Cấm đến định cư tại khu tái định cư mới.
“Để xây dựng khu tái định cư cho những hộ dân bị ảnh hưởng nặng trong vụ sạt lở núi Cấm, 52 hộ dân trong thôn Chánh Thắng đã hoán đổi 3 ha đất ruộng, đổi lấy đất dự phòng của xã để san lấp mặt bằng xây dựng khu tái định cư”, ông Lê Văn Sạn, Bí thư Chi bộ thôn Chánh Thắng cho hay.
Dự án xây dựng khu tái định cư di dời các hộ dân trong vùng sạt lở núi Cấm do UBND huyện Phù Cát (khi ấy) làm chủ đầu tư, vì một số lý do nên chưa hoàn thành kịp trong giai đoạn 2022-2023. Do đó, UBND tỉnh Bình Định cũ phê duyệt điều chỉnh thời gian thực hiện dự án thêm 1 năm (2022-2024).
Cuối tháng 2/2024, UBND huyện Phù Cát cũ đã có tờ trình gửi UBND tỉnh Bình Định, xin phê duyệt dự án bố trí, ổn định dân cư khẩn cấp 64 hộ dân vùng sạt lở đất núi Cấm theo hình thức bố trí tập trung tại khu tái định cư, mỗi hộ được giao 200 m2 đất ở, thực hiện trong năm 2024. Dự án cũng đưa ra các giải pháp bồi thường cho các hộ về đất đang sử dụng, bồi thường tài sản trên đất và chính sách hỗ trợ trực tiếp với các hộ phải di dời nhà ở khẩn cấp do ảnh hưởng thiên tai…
UBND tỉnh Bình Định cũ đã giao UBND huyện Phù Cát chủ trì, phối hợp với các đơn vị có liên quan triển khai thực hiện theo hướng dẫn của Sở Tài nguyên và Môi trường Bình Định cũ. Theo đó, căn cứ các quy định, chỉ thực hiện bồi thường tài sản trên đất và hỗ trợ tái định cư cho các trường hợp di dời về khu tái định cư. Bên cạnh đó, Sở Tài nguyên và Môi trường Bình Định cũ đề nghị UBND huyện Phù Cát tách riêng đất vườn và đất nông nghiệp để đề xuất mức bồi thường, hỗ trợ theo chính sách do UBND tỉnh quy định, làm căn cứ áp dụng thực hiện cho phù hợp.
“Thời điểm ấy, UBND huyện Phù Cát cũ đã chỉ đạo xã Cát Thành phối hợp với các cơ quan thực hiện công tác xác nhận nguồn gốc, quá trình sử dụng đất đối với đất ở của 64 hộ dân phải di dời, đồng thời chịu trách nhiệm về việc xác nhận của đơn vị. Các đơn vị liên quan phải hoàn thành phương án bồi thường, hỗ trợ và tái định cư trước ngày 15/8/2024, chuyển đến Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện thẩm định, trình UBND huyện phê duyệt”, ông Nguyễn Văn Hưng, nguyên Chủ tịch UBND huyện Phù Cát cũ, nay là Bí thư Đảng ủy xã Cát Tiến (Gia Lai) cho hay.
Việc di dời 64 hộ dân thôn Chánh Thắng nằm dưới chân núi Cấm tiếp tục “trôi” qua mùa mưa lũ năm 2024, bước sang năm 2025 thì tỉnh Bình Định cũ thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp. Theo đó, dự án xây dựng khu tái định cư di dời các hộ dân trong vùng sạt lở núi Cấm được UBND huyện Phù Cát cũ bàn giao cho xã Cát Tiến mới (sáp nhập từ 3 xã Cát Tiến, Cát Thành và Cát Hải cũ) làm chủ đầu tư.
“Thế nên bây giờ, xã Cát Tiến mới phải tiến hành thành lập đơn vị sự nghiệp để quản lý dự án với nhiều công việc còn bộn bề, nên dù nỗ lực hết mức chúng tôi vẫn chưa thể di dời hết 64 hộ dân nằm trong vùng thiên tai núi Cấm đến khu tái định cư trước mùa mưa lũ năm 2025”, ông Nguyễn Văn Hưng chia sẻ.
Theo ông Lê Văn Sạn, Bí thư Chi bộ thôn Chánh Thắng, ngay sau khi sự cố sạt lở núi Cấm xảy ra, chính quyền địa phương lập tức xây dựng con mương đón họng nước từ núi Cấm chảy xuống, dẫn nước chạy dọc chân núi ra ngoài khu dân cư thôn Chánh Thắng. Bây giờ, mỗi khi trời mưa, con mương bê tông chạy trong thôn Chánh Thắng chỉ đón nước từ trong các khu vườn phía trên chảy vào, chứ nước trên núi Cấm không còn chảy vào làng được nữa.
Tuy nhiên, cũng theo ông Sạn, dù vậy, hàng chục hộ dân sống dưới chân núi Cấm vẫn còn canh cánh nỗi lo về sạt lở đất đá. Sau lần thiên tai ấy, đá trên núi Cấm hầu hết đã “hỏng chân”, giờ chỉ cần mưa to là đổ nhào xuống ngay.
“Đất đá trên núi Cấm mà nhào xuống tích tắc là lấp đầy ngôi làng, nên người dân sống dưới chân núi Cấm cứ nơm nớp nỗi lo trong những mùa mưa bão. Trong tháng 9 và tháng 10 vừa qua, nhiều tỉnh phía Bắc liên tiếp hứng chịu nhiều cơn bão kinh hoàng, thiệt hại vô kể. Vợ tôi xem thông tin trên các phương tiện thông tin đại chúng, mỗi khi ở đây có mưa lớn là bà ấy ngủ không được, cứ trằn trọc cả đêm, rồi thức dậy dồn hết đồ đạc vào các bao tải gác lên chỗ cao, để lỡ có sự cố thì vác chạy để tránh bị nhà sập đè chết”, ông Lê Văn Sạn cho hay.
Bây giờ về lại thôn Chánh Thắng, trước khi vào đến làng, chúng tôi thấy hạ tầng khu tái định cư núi Cấm đã được xây dựng hoàn chỉnh, cả hệ thống chiếu sáng đã được lắp đặt, cây xanh xung quanh khu tái định cư cũng đã được trồng phủ kín.
“Vừa rồi, chính quyền xã Cát Tiến mới đã thành lập 2 đoàn công tác về thôn Chánh Thắng đo đạc lại tài sản trên đất của 64 hộ dân nằm trong diện di dời, họ đo chiều rộng, chiều cao, chiều dài căn nhà và đo đạc các công trình phụ để về tính chi tiết, áp giá bồi thường cho hộ dân trước khi di dời”, ông Lê Văn Sạn cho biết.
Theo ông Nguyễn Văn Hưng, Bí thư Đảng ủy xã Cát Tiến, trước đây, UBND huyện Phù Cát cũ đã tiến hành kiểm kê toàn bộ tài sản của 64 hộ dân di dời. Bây giờ, UBND xã Cát Tiến dựa trên kết quả kiểm kê trước đây của UBND huyện Phù Cát để tính toán cụ thể, áp giá bồi thường tài sản trên đất cho người dân có tiền xây dựng nhà mới nơi khu tái định cư.
Cũng theo ông Hưng, toàn bộ những hộ di dời dù nhà đất trước đây có sổ đỏ hay không có sổ đỏ cũng không được bồi thường tiền đất, chỉ bồi thường tài sản trên đất, hộ di dời khi nhận đất tại khu tái định cư cũng không phải đóng tiền đất. Sau khi tính toán có con số cụ thể, chi tiết rồi xã mới xin tỉnh hỗ trợ để chi trả cho hộ dân, khi ấy hộ dân mới làm thủ tục nhận đất ở khu tái định cư để xây nhà mới.
“Một cái khó cho những người có trách nhiệm xã Cát Tiến hiện nay là phải tính toán sao cho công bằng để người dân đồng thuận. Đất ở khu tái định cư hiện được phân số lô nhiều hơn số hộ dân di dời, những lô đất đều có diện tích ngang nhau. Nhưng diện tích đất của những hộ dân di dời có diện tích khác nhau, có hộ nhiều hơn đất được nhận ở khu tái định cư, có hộ ít hơn, bây giờ phải tính toán làm sao cho công bằng”, ông Nguyễn Văn Hưng chia sẻ.
“Những hộ dân đang sống dưới chân núi Cấm ai nấy đều ngày đêm mong mỏi sớm được di dời về khu tái định cư để yên tâm làm ăn, giải thoát nỗi ám ảnh sạt lở núi”, ông Lê Văn Sạn, Bí thư Chi bộ thôn Chánh Thắng cho hay.
