Thấp hơn quốc lộ 6 hơn 200 m, Bản Bướt nằm lọt trọn dưới thung lũng Vân Hồ, e ấp trong sương, bao quanh bởi một màu xanh mơn mởn của cây cối, núi rừng. Nằm ở “mỏm” phía Đông Nam của Vân Hồ, Bản Bướt là nơi tiếp giữa Sơn La với Hòa Bình cũ, nay là Phú Thọ, là nơi sinh sống của người Thái, người Mường.
Từ Hà Nội, ngược đường 6 khoảng 140 km, Bản Bướt nằm bên tay phải quốc lộ, rẽ vào khi còn chưa hết đất Hòa Bình (cũ). Từ đường chính xuống gần 3 km, xuyên qua mấy con dốc dài cây phủ kín lối, Bản Bướt hiện ra như một mảng màu ấm nóng nổi bật giữa sắc xanh núi rừng.
Người dân ở đây nói Bướt là cách đọc khác đi của Ướt, thể hiện sự mát mẻ, trong lành, bao quanh bởi suối, thác của bản. Cứ tưởng tượng, cụm dân cư này như một ốc đảo giữa ngàn cây, xung quanh bao bọc bởi một màu xanh mướt mát, ai bước đến cũng cảm thấy thư thái, nhẹ nhõm, tách biệt hẳn với cuộc sống ồn ã bên ngoài.
Bản Bướt có một dòng suối chạy quanh, mùa hè nước trong vắt, nhìn xuyên đáy, cá bơi lủ khủ. Mùa đông thì có đoạn suối nước nóng, ngâm mình trong khoáng là bao nhiêu mệt mỏi đều tan biến. Quanh bản còn có cả thác nước, đẹp nhưng không quá cao, đủ để những người yêu thiên nhiên có thể thả mình trôi theo dòng nước.
Cảnh đẹp mê man như vậy nhưng ít ai biết, mới 5 năm trước, Bản Bướt còn chưa có điện lưới, đi lại chỉ bằng đường mòn, hoàn toàn là con số 0 trên bản đồ du lịch. Ngày ấy, chỉ có mấy ông bà Tây, ưa khám phá, thích hoang sơ chọn cung đường này tuyến đi bộ trekking.
Trên đường đi, họ thường chọn Bản Bướt làm điểm dừng chân dù chẳng có gì ngoài mấy nóc nhà đơn sơ của người Mường, người Thái, trong đó có nhà của Hà Văn Nguy.
“Hồi đó nhà có gì đâu, họ đi ngang qua thấy hay thì vào xin nghỉ. Cũng không giao tiếp được, chỉ ra hiệu bằng cử chỉ, tay chân thôi”, chàng trai người Thái nhớ lại. Đầu thì họ xin ngồi nghỉ, sau rồi có người hỏi đồ ăn, cũng làm cơm, làm canh đơn giản như nhà hay ăn rồi bán cho họ.
Ý tưởng làm điểm du lịch cũng lờ mờ xuất hiện trong suy nghĩ của Hà Văn Nguy từ thời điểm đó, nhưng ngặt nỗi đủ thứ khó khăn nên anh không thể biến ước mơ thành hiện thực được.
“Thấy họ cũng yêu thích bản làng của mình, đồ ăn của mình nên tôi cũng nghĩ đến việc làm du lịch nhưng điện không có, đường cũng không, mấy cây số chỉ có cái lối mòn đi xuống nên không làm được”, Nguy vừa cười vừa nói, nhớ về những ngày “cái khó bó cái khôn” cách đây nửa thập kỷ.
Không làm du lịch thì làm nông, chàng trai người Thái khi đó đang là Chi hội trưởng Chi hội nông dân của Bản Bướt, thi thoảng cũng có dịp được đi đây đó, học hỏi kinh nghiệm. Cũng từ một chuyến tập huấn như vậy mà Nguy đã khơi thông được bế tắc cho Bản Bướt, tìm ra hướng đi đúng cho cả bản làm theo.
Số là, năm 2018, khi đang làm Chi hội trưởng, Hà Văn Nguy được tham gia một lớp tập huấn làm nông nghiệp kiểu mới tại trung tâm huyện Vân Hồ. Những thông tin tại buổi học, Nguy xác định là “nghe xong để đấy” vì điều kiện của bản chưa cho phép triển khai.
Hết giờ, sau bữa cơm của ban tổ chức, anh ra ngồi uống nước nghỉ ngơi trước khi về bản. Đúng lúc này, có mấy người Hà Nội ngồi cạnh bàn nhau chuyện tìm địa điểm để làm homestay, mở tour du lịch sinh thái, du lịch trải nghiệm. Lấy hết can đảm, Nguy cầm chén nước sang trình bày.
“Mình thấy họ nói chuyện về làm du lịch nông nghiệp nên mạnh dạn sang giới thiệu về bản thân, bản làng, đưa địa chỉ”, anh nhớ lại. Khi đó, những người Hà Nội nay đã lên Suối Lìn, cách Bản Bướt khoảng gần 40 km để khảo sát, nhưng sau khi nghe Hà Văn Nguy chia sẻ, họ đã thay đổi ý định.
Thời điểm 2018, nhóm của Nguy và những nhà đầu tư đến từ Thủ đô chỉ mới mở mô hình du lịch trải nghiệm quy mô nhỏ. Họ đến làm việc với xã, trình bày về ý tưởng đầu tư, sau đó tổ chức tập huấn cho bà con ở Bản Bướt. Đầu tiên là những thửa ruộng trồng lúa tẻ râu hữu cơ, sau đó là một sô loại rau quả bản địa.
“Vì đi lại khó khăn, không có điện nên chúng tôi chỉ làm du lịch trải nghiệm trong ngày, không có lưu trú. Du khách đến Bản Bướt sẽ được tham gia vào các công đoạn trồng, chăm bón hoặc thu hoạch nông sản”, chàng trai người Thái kể về những ngày đầu.
Khi lượng khách du lịch trải nghiệm đã ổn định, cả nhóm mới bắt đầu tính toán nghiêm túc về triển khai dịch vụ lưu trú. Để học hỏi kinh nghiệm, Hà Văn Nguy đến thăm mô hình làm homestay rất thành công của Tráng A Chu, cách Bản Bướt gần 30 km.
Tìm hiểu xong, Nguy chỉ tâm niệm: “Ở đây vốn chẳng có gì mà còn làm được thế này, bản mình có rừng, có suối, có thác, có ruộng thì chắc chắn phải làm được. Bài học rút ra khi muốn làm được du lịch cộng đồng là phải giữ được bản sắc. Có bản sắc là có tất”.
Cuối 2019, ý tưởng xây dựng khu homestay phục vụ khách lưu trú bắt đầu được triển khai. Thời điểm nay muôn vàn khó khăn. Thủ tục đất đai vướng mắc, điện không có, đường sá cách trở, kinh phí eo hẹp. Nhưng rồi Nguy cùng bà con trong bản và những nhà đầu tư Hà Nội đã cùng nhau tháo gỡ.
Thế nhưng triển khai chưa được bao lâu thì dịch Covid-19 xuất hiện, lại phải dừng. Có điều đáng mừng là tháng 7/2020, Nhà nước đã đầu tư xây dựng được hệ thống đường bê tông gần 3 km từ quốc lộ 6 vào bản, đồng thời kéo điện lưới cho gần 60 hộ dân ở Bản Bướt.
Sang năm 2021, kế hoạch được triển khai lại, bắt đầu với một nhà cộng đồng với 4 phòng ngủ lẻ, hoàn thành năm 2022. Trong 2 năm 2023, 2024, thêm 2 bungalow nữa được Hà Văn Nguy và các nhà đầu tư hoàn thành, được trang bị tiện nghi và bố trí riêng biệt.
Khu homestay xinh đẹp này được đặt tên là Agritage, được ghép bởi hai chữ tiếng Anh: Agriculture (Nông nghiệp) và Heritage (Di sản), có thể hiểu là Nông nghiệp di sản. Cái tên đã nói lên tất cả, những hoạt động ở đây đều xoay quanh nông nghiệp, lấy nông nghiệp là xương sống để du khách trải nghiệm.
Sản phẩm nổi bật nhất của Agritage là tour khám phá có tên “Chuyện của cánh rừng”, đưa du khách đi qua những khung cảnh đặc trưng của núi rừng Tây Bắc, trải nghiệm cuộc sống nông thôn và thưởng thức ẩm thực của đồng bào Thái.
Dài 7 km, “Chuyện của cánh rừng” đưa du khách đến với những cung đường trong rừng xanh, lội suối, tắm thác và thưởng thức bữa ăn ngay trong rừng. “Những món ăn như người Thái vẫn chuẩn bị khi đi rừng được đem ra mời khách, cơm và đồ ăn được đựng trong lá cây, ống bương nên họ rất thích”, Nguy kể.
Trên đường đi, các hướng dẫn viên của bản còn giới thiệu với khách phương xa về những loài cây mà người Thái, người Mường dùng làm thuốc. Thuốc cầm máu, thuốc xông, thuốc thấp khớp, thuốc dạ dày… tất cả đều là những tri thức bản địa, được chắt lọc, truyền nối qua hàng trăm năm.
Sau khi đi rừng, du khách sẽ được người dân ở Bản Bướt hướng dẫn tham gia một số công việc của nhà nông, trải nghiệm cuộc sống nông dân vùng Tây Bắc.
Cả bản hiện có 2 ruộng trồng lúa tẻ râu hữu cơ, đây là mô hình du lịch nông nghiệp được xây dựng từ năm 2018, đến nay vẫn phát huy hiệu quả. Không chỉ là nơi để du khách trải nghiệm công việc nhà nông, gạo tẻ râu sau khi thu hoạch được bán với giá 40.000 đồng/kg hoặc chế biến các loại thực phẩm dành cho người bị tiểu đường, thường được mua làm quà biếu.
“Chúng tôi thường chỉ họ cách làm đồ dùng trong gia đình từ tre, nứa như rổ, rá hay cả giá sách. Rồi cùng khách đóng bè bằng cây bương để đi suối”, ông chủ của Agritage Vân Hồ chia sẻ. Đặc biệt, những du khách nhí rất thích những trải nghiệm này, có đoàn lên ở cả nửa tháng để trải nghiệm đời sống nông thôn.
Hiện nay, homestay của Nguy có thể đón được khoảng 40 khách đồng thời, đông khách nhất là vào mùa hè và tỷ lệ khách trong nước lưu trú nhiều hơn, khách Tây lại thường quan tâm đến tour khám phá rừng, suối, thác. Ngoài ra còn có nhiều hoạt động trải nghiệm làm nông như cấy lúa, gặt lúa, sản xuất nông cụ…
Lượng khách này thường biết đến Bản Bướt thông qua một số công ty lữ hành ở Hà Nội hoặc các trang mạng xã hội. Do làm ăn bài bản, lượng khách đến Bản Bướt ngày càng đông. Bắt đầu từ Hà Văn Nguy, đến nay cả bản đã có 4 hộ làm homestay, lập thành HTX Đồng Rừng với 12 thành viên, gồm cả lưu trú và du lịch trải nghiệm, tạo việc làm cho khoảng 40 lao động.
Để vận hành tour “Chuyện của cánh rừng”, HTX có 3 hướng dẫn viên luân phiên nhau đưa khách đi khám phá, với những ngày khách đông, đoàn nhiều trẻ em thì có khi phải 3 người cùng lên đường.
Đến nay, điều Nguy cảm thấy may mắn nhất là có những người đồng hành đúng thời điểm. Vì vậy, dù khi triển khai xây dựng giá cả có cao do di chuyển khó khăn nhưng đến nay homestay của anh vẫn hoạt động mà chưa phải đi vay ngân hàng đồng nào.
Từ tư duy ban đầu là phát triển du lịch để bản thân và bà con trong bản thay đổi nếp sống, cải thiện kinh tế, bây giờ homestay Agritage của Hà Văn Nguy đã hoạt động ổn định, sinh lời đều đặn.
“Phòng cộng đồng tôi thu 150.000 đồng/người/đêm đã gồm ăn sáng. Còn bungalow, tiện nghi, riêng biệt hơn thì giá bây giờ là 1,5 triệu đồng/căn/đêm, cũng gồm ăn sáng”, Nguy cho biết thêm.
Thậm chí, từ ngày du lịch phát triển, giá đất ở Bản Bướt cũng tăng, trước đây nền nhà có khi xin nhau còn được thì giờ định giá lên cả trăm triệu, cả bản đều khấm khá lên rõ rệt.
Là người uy tín của Bản Bướt, Hà Văn Nguy khẳng định rằng, khách du lịch đến, trải nghiệm rồi yêu mến bản làng anh không chỉ vì vẻ đẹp, vẻ hoang sơ của thiên nhiên mà còn do không khí trong lành, môi trường sạch sẽ.
Thay đổi lớn nhất từ khi làm du lịch, theo anh là ngoài phát triển kinh tế còn thay đổi ý thức gìn giữ môi trường. Bây giờ bà con đã chủ động dọn dẹp rác thải, không sử dụng thuốc BVTV vô tội vạ như trước, thậm chí bản còn xây dựng được 4 nhóm tự quản trên tổng số 57 hộ dân để vệ sinh môi trường.
“Trước đây, ngô, lúa nhiều nhưng cũng lạm dụng thuốc trừ sâu, trừ cỏ. Giờ, phun ít, sản lượng giảm nhưng vẫn đủ ăn mà lại an toàn”, ông chủ của Agritage chia sẻ.
Hiện nay, Nguy và HTX Đồng Rừng đang vận động bà con trong bản cùng tham gia vào hoạt động kinh doanh du lịch trải nghiệm. Homestay thì tạm thời chưa dựng thêm nhưng vẫn còn dư địa ở mảng du lịch trải nghiệm.
“Tôi chỉ muốn cả bản cùng làm, cùng phát triển để đông đúc, rôm rả lên, ai cũng có thu nhập, ai cũng phấn khởi”, nhân vật được bầu làm người uy tín của Bản Bướt bộc bạch. Rõ ràng, nếu so với trồng trọt hay chăn nuôi, thì làm du lịch sẽ nhàn và ổn định hơn, tiềm năng trong tương lai cũng lớn hơn.
Để đảm bảo môi trường trong lành, sạch sẽ, ngoài 4 tổ tự quản, bà con cũng được vận động để chăn nuôi gọn gàng, vệ sinh, hạn chế thuốc BVTV để dù chưa làm du lịch thì cũng cải thiện sức khỏe cho bản thân và gia đình.
Một trong những điểm nhấn trong 7 km khám phá “Chuyện của cánh rừng” là một đoạn suối ken đặc cá của Bản Bướt, những con cá mập mạp, khỏe mạnh khiến mọi du khách khi chứng kiến đều ngạc nhiên.
Ít ai biết, có lúc đàn cá này đã suýt bị xóa sổ do người dân đánh bắt quá đà vào khoảng năm 2010. Khi đó, Hà Văn Nguy là Bí thư đoàn của bản, thấy nguy cơ hết cá dưới suối, anh xin họp một buổi với lãnh đạo xã, kiến nghị giải pháp cấm đánh bắt trên một đoạn suối để cá có thể sinh sôi, duy trì số lượng.
“Ngày ấy làm gì đã nghĩ đến du lịch. Chỉ là thấy cá vãn đi, muốn chúng sinh sôi trở lại để bà con có cái ăn nên đề xuất thế”, chàng trai người Thái tâm sự. Kết quả, quy định cấm đánh bắt cá trên đoạn suối dài 1,5 km được đồng thuận, đưa vào hương ước.
Thời điểm năm 2012, nếu bị phát hiện đánh bắt cá trái phép ở khu vực này, sẽ bị phạt 1 bao thóc. Sau 3 năm, đến 2015, đàn cá đã đông đúc trở lại và duy trì đến tận bây giờ.
Hiện nay, quy định phạt về đánh bắt cá trái phép vẫn được duy trì và có phần nghiêm khắc hơn. Nếu trước đây mỗi lần bị phát hiện phạt 1 bao thóc thì bây giờ mỗi con cá đánh trộm bị phạt 20 kg thóc.
Trước đây, người dân thường dùng kích điện hoặc lá cơi để làm cá ngất rồi bắt, sử dụng ở khắp nơi nhưng bây giờ đã không còn hiện tượng này nữa. Phần vì phạt nặng, phần vì ai cũng ý thức được rằng suối cá độc đáo này là điểm nhấn thu hút khách du lịch, giúp đem lại giá trị cao hơn nhiều so với bản thân con cá.
Với những gì đã làm được, Nguy rất mong muốn mở rộng hơn mô hình của Agritage ra toàn bản nhưng vẫn còn đó những vướng mắc. Cả bản có 57 hộ thì khoảng 1/3 có tiềm năng làm homestay nhưng đường vào bản còn bé, chưa có cầu to qua suối nên nhiều nhà vẫn còn lấn cấn, chưa dám làm.
Anh vẫn ao ước nhận được sự quan tâm hơn nữa của Nhà nước, để con đường từ quốc lộ 6 xuống bản được mở rộng, đủ cho xe khách mấy chục chỗ ngồi có thể đi vào Bản Bướt.
Ngoài du lịch bản cũng là nơi có tiềm năng phát triển dược liệu. Hiện nay đã có đơn vị ở Hà Nội lên khảo sát để trồng rau má, gừng, tía tô phục vụ chế biến. Dự kiến, diện tích trồng các loại rau củ này vào khoảng 50 ha, sẽ triển khai vào đầu năm 2026.
