Lời toà soạn: Nhân Ngày Quốc tế Nhận thức về Thất thoát và lãng phí Lương thực thực phẩm (29/9), Báo Nông nghiệp và Môi trường trân trọng giới thiệu bài viết của nhóm chuyên gia ACIAR Việt Nam.
Dự án ACIAR: CS/2020/209 do Trung tâm Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc tế Australia (ACIAR) và Trung tâm Nghiên cứu Phát triển Quốc tế (IRDC) đồng tài trợ đã thực hiện tổng quan hệ thống phân tích 19 nghiên cứu và đưa ra đánh giá toàn diện đầu tiên về thất thoát và lãng phí thực phẩm trong chuỗi giá trị cá tra. Kết quả nghiên cứu cung cấp những thông tin quan trọng giúp cải thiện hiệu quả hoạt động ở lưu vực sông Mekong.
Các đối tác tham gia dự án bao gồm: Bộ Nông nghiệp và Môi trường Việt Nam, Trường Đại học Kinh tế TP.HCM, Đại học New England, Đại học Adelaide, Đại học Swinburne, Đại học Quốc gia Australia, Đại học An Giang – Đại học Quốc gia TP. HCM, Đại học Hoàng gia Nông nghiệp Campuchia, Đại học Quốc gia Lào, cùng các doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu cá tra hàng đầu tại Việt Nam.
Đề tài sử dụng phương pháp nghiên cứu hỗn hợp để xem xét thất thoát thực phẩm từ giai đoạn sản xuất đến tiêu dùng. Kết quả nghiên cứu cho thấy có nhiều cơ hội can thiệp quan trọng, giúp cải thiện sinh kế của nông dân và nâng cao tính bền vững của ngành.
Bên trong nhà máy Công ty Nam Việt - doanh nghiệp sản xuất và xuất khẩu cá tra lớn thứ 2 thế giới. Ảnh: Quỳnh Chi.
Ba “điểm nóng” thất thoát được xác định
Nhóm nghiên cứu đã xác định ba lĩnh vực chính có tổn thất ở mức cao. Ở giai đoạn sản xuất, hiệu quả kỹ thuật còn thấp và thất thoát thực tế trong quá trình nuôi lên tới 30–50%. Đặc biệt, các thách thức về môi trường rất nghiêm trọng, tác động kết hợp của độ pH nước thấp và độ mặn cao khiến tỷ lệ cá chết lên đến 80%. Các bệnh do vi khuẩn cũng gây ra thiệt hại kinh tế lớn cho nông dân.
Chế biến là giai đoạn có nhiều tổn thất nhất, khi phải dùng tới 2,8kg nguyên liệu thô để sản xuất 1kg phi lê thương phẩm, tương đương tỉ lệ thất thoát 65%. Doanh nghiệp cũng đang lãng phí 50% phụ phẩm, tương đương 276.000 tấn phụ phẩm chưa được khai thác hàng năm.
Thất thoát trong khâu phân phối chủ yếu xảy ra do chuỗi lạnh không ổn định, nhiệt độ dao động khi vận chuyển khiến sản phẩm bị hư hỏng.
Tuy nhiên, nghiên cứu cũng xác định được những chiến lược can thiệp hiệu quả. Ví dụ, việc bổ sung chiết xuất hỗn hợp tảo biển và sử dụng chế phẩm sinh học sẽ gia tăng đáng kể tỷ lệ sống và cải thiện tốc độ sinh trưởng của cá. Tương tự, tối ưu hóa logistics có thể giảm đáng kể thất thoát và hư hỏng sản phẩm trong quá trình thu hoạch và bán ra.
Chế biến là giai đoạn có nhiều tổn thất nhất, khi phải dùng tới 2,8kg nguyên liệu thô để sản xuất 1kg phi lê thương phẩm. Ảnh: ACIAR Việt Nam.
Tiềm năng phụ phẩm chưa được khai thác
Nghiên cứu chỉ ra những cơ hội lớn trong việc sử dụng phụ phẩm. Với sản lượng hằng năm đạt hơn 300.000 tấn, Việt Nam có thể tích lũy hơn 69.000-81.000 tấn xương cá tra mỗi năm làm nguyên liệu cho các sản phẩm giá trị cao như gelatin. Tuy nhiên, tỷ lệ sử dụng hiện tại chỉ đạt 48% so với tiềm năng, cho thấy còn nhiều cơ hội cải thiện.
Nâng cao năng lực nghiên cứu trong khu vực và hướng đi tương lai
Ngoài các kết quả nghiên cứu nói trên, dự án còn giúp nâng cao năng lực nghiên cứu tại Việt Nam, Campuchia và Lào. Dự án đã xây dựng một ma trận phân tích, sử dụng kết hợp khung phân loại thất thoát thực phẩm của FAO và phân tích chuỗi giá trịtoàn diện.
Bản tổng quan hệ thống đã xác định những khoảng trống kiến thức quan trọng. Trong khi hầu hết các nghiên cứu tập trung vào tổn thất kinh tế và vật lý, các loại hình thất thoát quan trọng khác như thất thoát dinh dưỡng, thất thoát trong phân phối và tiêu thụ lại ít được quan tâm hơn.
Những phát hiện này cung cấp bằng chứng cần thiết cho các nhà hoạch định chính sách làm việc để tăng cường an ninh lương thực, đồng thời giảm thiểu tác động môi trường. Với vai trò quan trọng của cá tra trong an ninh lương thực khu vực, nghiên cứu này cung cấp một lộ trình dựa trên cơ sở khoa học để xây dựng các chuỗi giá trị hiệu quả và bền vững hơn, đem lại lợi ích cho tất cả các bên liên quan từ sản xuất đến tiêu dùng.
Liên hệ
Đồng trưởng dự án:
Tiến sĩ Nguyễn Văn Kiền, kiennv@ueh.edu.vn
Tiến sĩ Võ Tất Thắng, thangvt@ueh.edu.vn
Tiến sĩ Kim Alexandre, kim.alexander@une.edu.au
