Năm 2023, ngành chanh leo có một bài học xương máu mà đến bây giờ khi nhắc lại, nhiều người dân, HTX vẫn không khỏi xót xa, tiếc nuối. Thời điểm đó, chanh leo tạo cơn sốt chưa từng có khi giá tăng cao kỷ lục, trở thành “lực hấp dẫn” lôi kéo người dân đua nhau trồng, biến tỉnh Gia Lai nói riêng và các tỉnh Tây Nguyên nói chung trở thành “thủ phủ” của ngành hàng triệu đô.
Nhưng rồi cơn sốt nhanh chóng đi qua bởi sức ép của dịch bệnh, đặc biệt giá rớt thê thảm xuống 3.000 - 4.000 đồng/kg (chanh múc). Người dân ồ ạt phá bỏ, ngành hàng chanh leo chìm trong quên lãng.
Dù hiện nay giá chanh leo đã tăng trở lại (hơn 10.000 - 40.000 đồng/kg, tùy loại) nhưng người dân vẫn thận trọng mở rộng diện tích. Họ lo ngại tình trạng được mùa mất giá, lệ thuộc vào thị trường Trung Quốc, chi phí đầu tư cao, rủi ro trong canh tác và thiếu liên kết chặt chẽ giữa nông dân và doanh nghiệp.
Mặt khác, dù chanh leo đang có thị trường tốt nhưng cách tổ chức sản xuất, tiêu thụ vẫn thiếu bài bản.
Chia sẻ về vấn đề này, ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Tập đoàn Nafoods (Nafoods Group) cho biết, hiện các mô hình trồng chanh leo vẫn mang tính manh mún, nhỏ lẻ, nông dân thường trồng tự phát theo mùa vụ mà chưa có quy hoạch vùng nguyên liệu tập trung.
Sự phân tán này gây khó khăn lớn trong việc kiểm soát chất lượng, truy xuất nguồn gốc, dẫn đến tình trạng mất uy tín khi xuất khẩu hoặc đưa vào thị trường nội địa.
Ngoài ra, việc liên kết giữa nông dân, doanh nghiệp và thị trường còn rất lỏng lẻo. Phần lớn nông dân chưa tham gia HTX hoặc chỉ tập trung canh tác nhỏ lẻ, không ký hợp đồng ổn định với doanh nghiệp.
“Nafoods đã xây dựng hệ thống liên kết cùng hơn 2.000 hộ dân thông qua 28 HTX với vùng nguyên liệu hơn 2.500 ha chanh leo đạt tiêu chuẩn xuất khẩu sang châu Âu và Trung Quốc. Tuy vậy, mô hình này vẫn chưa trở thành tiêu chuẩn phổ biến”, ông Hùng chia sẻ.
Cũng theo ông Hùng, ngành hàng chanh leo phát triển chưa bài bản một phần do thiếu hệ thống hậu cần và kho lạnh chuyên nghiệp, dẫn đến tỷ lệ thất thoát sau thu hoạch rất cao, dao động từ 20 - 30%.
Bên cạnh đó, sự thiếu hụt chứng nhận quốc tế và truy xuất nguồn gốc đang cản trở chanh leo Việt Nam tiếp cận các thị trường chất lượng cao. Mặc dù Nafoods đã sớm đạt các chứng chỉ như GlobalGAP, SGF, ISO 22000, BRC, FairTrade, Kosher, Halal để đảm bảo giá trị gia tăng, nhưng phần lớn nông dân và HTX còn gặp khó khăn trong việc tiếp cận hệ thống này.
Cuối cùng, thời tiết biến động và sâu bệnh ngày càng phức tạp, trong khi thiếu hướng dẫn áp dụng kỹ thuật sản xuất bài bản, nông dân vẫn còn trông chờ vào kinh nghiệm cá nhân, ít sử dụng giống kháng bệnh hoặc mô hình khoa học dựa trên dữ liệu Smart Farm.
Ông Lưu Quốc Thạnh, Tổng Giám đốc Công ty TNHH Quicornac cho rằng, sự e dè của người dân khi đầu tư trở lại với cây chanh leo là dễ hiểu, điều này xuất phát từ những rủi ro cao do thiếu thông tin thị trường. Đây là hệ quả do người dân chưa được định hướng tốt, thấy giá chanh leo tăng cao thì chỉ biết trồng mà không biết bao nhiêu là đủ. Khi cung vượt cầu, không những người dân mà doanh nghiệp cũng bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
Hiện nay, thực trạng đáng lo ngại là có rất nhiều cơ sở sản xuất chanh leo nhỏ lẻ, không đủ tiêu chuẩn chất lượng. Phía sau đó là các doanh nghiệp nước ngoài, đặc biệt từ Trung Quốc chờ thời điểm thị trường khó khăn để thu mua nguyên liệu ồ ạt với giá rẻ, tạo ra sự bất ổn lớn cho thị trường trong nước.
Ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Nafoods Group cho rằng, muốn phát triển ngành hàng chanh leo một cách bền vững và mang lại giá trị cao trong tương lai, cần triển khai đồng bộ các giải pháp.
Trước tiên, phát triển vùng trồng bền vững, lấy nông dân làm trung tâm. Theo đó, cần quy hoạch vùng nguyên liệu tập trung, kiểm soát tốt giống, kỹ thuật và quy trình canh tác. Doanh nghiệp nên đồng hành với nông dân từ đầu thông qua hợp đồng liên kết rõ ràng, chia sẻ rủi ro và lợi ích.
Cùng với đó, tái cấu trúc chuỗi giá trị ngành hàng bằng cách xây dựng hệ sinh thái minh bạch và đồng bộ từ giống - canh tác - thu mua - chế biến - thị trường. Tăng cường vai trò của HTX để thay thế mô hình sản xuất nhỏ lẻ, manh mún.
Phía doanh nghiệp đầu ngành cần tiên phong trong việc công bố mức giá tối thiểu theo từng thời điểm để người dân yên tâm sản xuất, tránh đầu cơ, chèn ép.
Phía Nhà nước cần quy hoạch vùng trồng hợp lý, không để phát triển nóng quá mức, tránh mất cân đối cung cầu, đồng thời sớm thành lập và quản lý hiệp hội ngành hàng chanh leo. Tăng cường công tác quản lý, kiểm tra và có chế tài xử lý nghiêm các cơ sở sản xuất không đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm.
Phía người dân cần canh tác theo hướng an toàn, bền vững, tuân thủ quy trình kỹ thuật và hướng tới tư duy sản xuất hiệu quả, cam kết cùng doanh nghiệp theo nguyên tắc win - win.
“Chỉ khi lấy nông dân làm gốc, phát triển bền vững làm kim chỉ nam và có sự chung tay giữa Nhà nước - doanh nghiệp - người dân thì ngành hàng chanh leo Việt Nam mới thực sự vươn lên mạnh mẽ và cạnh tranh được trên thị trường quốc tế”, ông Hùng nhấn mạnh.
Ông Lưu Quốc Thạnh, Tổng Giám đốc Công ty TNHH Quicornac thẳng thắn đưa ra 4 giải pháp cho ngành hàng chanh leo Việt Nam. Trước tiên, cần khuyến khích trồng chanh leo hữu cơ, vì xu hướng tiêu dùng của thị trường quốc tế là rất lớn và giá cao.
Tiếp theo, cần kiểm soát chặt chẽ nguồn cây giống, đảm bảo giống có nguồn gốc để cho năng suất và chất lượng cao. Thứ ba là phát triển nguồn giống lai tạo rải vụ, giúp giảm áp lực thừa cung theo mùa, từ đó tránh được biến động giá quá lớn.
Cuối cùng, cần tăng cường vai trò dự báo của cơ quan chức năng. Dự báo thị trường cần dựa trên thông tin từ doanh nghiệp chế biến để khuyến cáo nông dân trồng đúng mức, đáp ứng nhu cầu thị trường thay vì trồng tự phát.
Công ty Cổ phần Quốc tế Thông Đỏ là một trong những đơn vị hàng đầu trong lĩnh vực gieo ươm, cung cấp giống chanh leo ra thị trường. Tại Trung tâm giống cây trồng chất lượng cao (xã Chư Pưh, tỉnh Gia Lai), đơn vị có năng lực gieo ươm trên 20 triệu cây giống mỗi năm.
Ông Lê Văn Tuyến, Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Quốc tế Thông Đỏ cho biết: “Kiểm soát chặt chất lượng cây giống là nền móng cho cả vườn cây. Nếu giống yếu, nhiễm bệnh hoặc lai tạp thì dù có chăm tốt, vườn cây vẫn khó đạt năng suất, thua lỗ là điều khó tránh khỏi”.
Theo ông Tuyến, để quản lý chất lượng cây giống chanh leo, trước tiên các cơ quan chuyên môn cần tăng cường giám sát, kiểm tra chất lượng giống trên thị trường. Hướng dẫn người dân cách phân biệt giống chất lượng, chọn giống từ những đơn vị có vườn đầu dòng, cơ sở sản xuất đạt chuẩn.
“Thông Đỏ là một trong những đơn vị tiên phong trong sản xuất giống chanh leo theo hướng chất lượng, có kiểm soát và truy xuất. Quy trình sản xuất cây giống ở đây tuân thủ chặt chẽ các tiêu chuẩn quốc gia (TCVN) về giống chanh leo do Viện Nghiên cứu Rau quả xây dựng. Các giống chủ lực của Thông Đỏ như RP9 (chanh leo tím siêu hoa, siêu đậu trái), chanh vàng ngọt Thông Đỏ đều được kiểm chứng bởi thị trường trong và ngoài nước”, ông Tuyến nói và cho biết, mỗi năm Thông Đỏ đưa ra thị trường khoảng 4 - 5 triệu cây giống chanh dây, đáp ứng diện tích khoảng 3.000 - 4.000 ha.
Với Nafoods Group, đơn vị này cũng là một trong những “ông lớn” trong việc cung cấp giống chanh leo chất lượng cao. Mỗi năm đơn vị này cung cấp ra thị trường 6 - 7 triệu cây giống chanh leo được chứng nhận đầu dòng, chủ yếu ở thị trường Gia Lai, một số cung cấp cho thị trường Kon Tum, Đắk Lắk.
Ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Nafoods Group cho biết, muốn vườn cây đảm bảo chất lượng, nhất thiết phải chọn giống chất lượng cao, kháng bệnh tốt và áp dụng kỹ thuật canh tác hiện đại.
Cũng theo ông Hùng, Nafoods đã triển khai nhiều chính sách hỗ trợ nông dân như hỗ trợ 65% giá giống, cung cấp kỹ thuật tận vườn thông qua đội ngũ kỹ sư để hướng dẫn bà con canh tác hiệu quả. Giống chanh leo của Nafoods đảm bảo chất lượng, sạch virus, kháng bệnh tốt, đạt chứng nhận "Thương hiệu Quốc gia" và được người tiêu dùng bình chọn là hàng Việt Nam chất lượng cao năm 2025.
Ông Nguyễn Mạnh Hùng đánh giá, ngành hàng chanh leo đang mở ra cơ hội để nông dân và doanh nghiệp thắt chặt quan hệ, đẩy mạnh sản xuất theo chuỗi, giảm thiểu tình trạng manh mún, thiếu quy hoạch, từ đó quản trị rủi ro tốt, đảm bảo chanh leo Việt Nam phát triển bền vững.
Việt Nam đang nằm trong nhóm đầu thế giới về sản lượng chanh dây, sánh vai cùng các nước như Colombia, Ecuador, Peru... Hiện chanh leo Việt Nam đã xuất khẩu sang 70 quốc gia, trong đó có những thị trường khó tính như Thụy Sỹ, Pháp, Hà Lan...
Đặc biệt với Trung Quốc, chanh leo của Việt Nam đã được xuất khẩu qua tất cả các cửa khẩu, không còn giới hạn chỉ 7 cửa khẩu như trước đây. Bên cạnh đó, doanh nghiệp có thể xuất khẩu bằng đường biển, đường bộ, miễn là phù hợp với chức năng của từng cửa khẩu.
Tổng Giám đốc Công ty Cổ phần Quốc tế Thông Đỏ - ông Lê Văn Tuyến khẳng định: “Nếu giữ vững chất lượng, tỷ lệ kiểm tra sẽ giảm từ 2% xuống còn 1%, theo đó tiết kiệm được chi phí và tăng hiệu quả chuỗi cung ứng”.
Còn với ông Nguyễn Mạnh Hùng, Tổng Giám đốc Nafoods Group thì đây sẽ là cơ hội tốt để chanh leo Việt Nam cất cánh khi có thể chính thức xuất khẩu chính ngạch vào thị trường Trung Quốc. Tuy vậy, chúng ta cũng cần chuẩn bị sẵn sàng để đón nhận cơ hội này khi thị trường Trung Quốc từ lâu đã không còn là thị trường dễ tính.
Để xuất khẩu chính ngạch sang thị trường Trung Quốc, nhất thiết chúng ta phải có mã số vùng trồng và cơ sở đóng gói phù hợp, điều này đòi hỏi đầu tư về truy xuất nguồn gốc, điều mà nông dân khó có thể tự mình làm được, theo đó rất cần sự chung tay của doanh nghiệp.
“Với sự chuẩn bị kỹ lưỡng cùng kinh nghiệm xuất khẩu đến các thị trường quốc tế khó tính như Châu Âu, Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc…, Nafoods đã và đang tích cực triển khai dự án OTAS nhằm hỗ trợ bà con nông dân trong việc đảm bảo truy xuất mã vùng trồng hiệu quả, đơn giản với chi phí tốt, kết hợp với hệ sinh thái khép kín”, ông Hùng cho biết.
“Hệ sinh thái khép kín” mà Tổng Giám đốc Nafoods Group nói chính là sản xuất giống cây chanh leo công nghệ cao có mã QR code đến từng cây con. Bên cạnh đó, cần đặt hệ thống nhà máy chế biến ngay tại các vùng trọng điểm như Tổ hợp nông nghiệp công nghệ cao Nafoods Tây Nguyên tại Gia Lai và sắp tới là dự án tại Đắk Lắk. Cuối cùng là hệ thống logistics với hơn 100.000 m2 nhà kho chuẩn và mạng lưới phân phối tới trên 70 quốc gia.
“Chúng tôi tin rằng, đây là cơ hội để chanh leo Việt Nam phát triển cả về lượng lẫn chất, đáp ứng nhu cầu của thị trường đang ngày càng quan tâm đến sức khỏe, minh bạch về nguồn gốc như Trung Quốc. Và đây cũng là cơ hội để nông dân và doanh nghiệp thắt chặt quan hệ, đẩy mạnh sản xuất theo chuỗi, giảm thiểu tình trạng manh mún, thiếu quy hoạch, từ đó quản trị rủi ro tốt, đảm bảo chanh leo Việt Nam phát triển bền vững”, Tổng Giám đốc Nafoods Group Nguyễn Mạnh Hùng chia sẻ đầy tin tưởng.
