Ở bản người Dao Nà Nghè (xã Ba Bể, tỉnh Thái Nguyên), Đặng Văn Hùng (biệt danh Hùng ‘mán’) là chàng trai đầu tiên mở homestay dẫn khách du lịch nước ngoài trải nghiệm các cung đường khám phá Vườn quốc gia Ba Bể...
Nhưng, khác với các homestay thông thường đang hình thành xung quanh những bản du lịch sầm uất, đông dân cư như Pác Ngòi, Bó Lù, Khuân Bang chỉ đón khách lưu trú, phục vụ ăn nghỉ, Hùng còn là người khai mở các cung đường điền dã, trải nghiệm, đưa du khách khám phá những địa danh nổi tiếng như thác Đầu Đẳng, động Nàng Tiên, động Hua Mạ, Thẳm Phầy…
Hiện anh đang là nhân tố chính cùng địa phương hiện thực hóa đề án phát triển du lịch sinh thái tại những bản làng thuần nông, vẽ những địa chỉ trên bản đồ du lịch còn sơ khai của tỉnh Bắc Kạn cũ (nay là Thái Nguyên)!
Câu chuyện của chàng trai người Dao Đặng Văn Hùng với tôi trong một không gian không thể lãng mạn, trong lành và bình yên hơn: cơn mưa rừng đầu hạ vừa lướt qua khiến bầu không khí vốn đã trong lành của vùng đất Nam Mẫu (Ba Bể) càng trong lành hơn. Những tán cây như được gột rửa, tắm mát, tán lá xanh đen, bóng nhẫy dưới nắng nhẹ vừa bừng trở lại.
“Ba Bể Farm” của Hùng vừa mở rộng thêm mấy dãy phòng nghỉ, thiết kế theo hướng thân thiện, hòa nhập với thiên nhiên, thoải theo triền đồi dốc. Tại bậc dưới cùng của khu đất, một chiếc bể xi-măng vừa hoàn thiện, đang thả nước ngâm, thau bể cho hết mùi cát sỏi sẽ thả trồng sen, trồng súng, hoặc sẽ gom những cá sông, cá suối tự nhiên từ những thuyền đánh cá trên lòng hồ Ba Bể về trữ phục vụ thực khách. Kế bên, một cây sung cổ thụ quả sai trĩu trịt, bó lại thành từng búi, ôm kín từ gốc lên đến tận đầu cành…
Năm 2002, cậu trai bản Nà Nghè xuống núi học Đại học dưới thành phố Thái Nguyên theo dạng cử tuyển, ngành công nghệ thông tin. Lần đầu xa bản làng, tính lại ngang tàng, thích khám phá, Hùng đã từng sểnh chân, đua đòi theo chúng bạn ham chơi... Cuộc sống tưởng sẽ trượt dài, không tìm thấy đường đi. Những ngày mới ra trường, Hùng đi làm thuê làm mướn, cắc bụp. Một bận, hai người khách Tây nhờ Hùng dẫn đường để khám phá cung đường hoang sơ lên rừng nguyên sinh Ba Bể, vừa gùi hành lý. Con đường ở bản làng quê mình vốn đã quen thuộc từ thuở bé, Hùng nhận lời ngay.
Chuyến đi đầu tiên tưởng như tình cờ ấy đã mở cho Hùng một con đường rõ ràng: làm du lịch! Những chuyến đi dẫn khách về sau tăng dần, cái tên Hùng “mán” trở thành thương hiệu. Khách Tây người nọ mách người kia về một guide nhỏ bé nhưng nhanh nhẹn, khỏe mạnh, vác đồ lặc lè mà đi rừng, lội bộ thoăn thoắt, đặc biệt sắp xếp các cung đường rất khoa học, hợp lý, và thường xuyên tìm mở cung mới khiến những người ưa mạo hiểm, phiêu lưu không bao giờ thấy nhàm chán.
Với du lịch trải nghiệm, khách phượt bao giờ cũng muốn ở lại qua đêm trong rừng hay trên núi, tự thử thách những kỹ năng sống chứ không muốn ở trong những phòng nghỉ tiện nghi, đệm êm chăn ấm, điều hòa mát lạnh, dịch vụ cung cấp tận nơi… Trên cung đường ấy, chia điểm nghỉ dừng chân qua đêm tại bản Nà Nghè, cách bản Cốc Tộc bây giờ khoảng chục km, Hùng vay giật mua lại một ngôi nhà cổ người Dao, tường trình, rộng rãi thoáng mát, có thể lưu trú qua đêm cho một đoàn khoảng chục người, để sớm sau sẽ lại lên đường. Điểm dừng chân Nà Nghè ngày càng đông khách, Hùng mua những khu ruộng xung quanh để khách trải nghiệm cấy lúa, gặt lúa, trồng rau, cày bừa bằng trâu… Cứ như vậy, Nà Nghè thành một điểm trải nghiệm và Hùng “mán” dấn chân vào làm du lịch tự lúc nào không hay.
Tại bản Cốc Tộc, hơn chục năm trước, du lịch homestay vẫn còn là một cái gì đầy mới mẻ, sơ khai. Trong khi đó, hồ Ba Bể với những tiềm năng du lịch sinh thái, du lịch cộng đồng vẫn chỉ là một viên ngọc ngủ quên giữa rừng già, chưa có ai khai mở. Tích cóp tiền, Hùng mua một khoảnh đất ở bản Cốc Tộc với ý định cất một cái nhà cấp bốn để lưu trú sau những buổi dẫn khách về muộn, để nửa đêm không phải cuốc bộ đường rừng chục cây số từ Ba Bể về Nà Nghè. Tiền kiếm được, mỗi lần Hùng lại mua thêm một khoảnh đất nối vào, cho tới khi đã sở hữu được 5 ngàn m2 ven hồ Ba Bể, Hùng quyết tâm xây khu lưu trú, homestay…
Ba Bể farm hình thành từ đó, bền bỉ, kiên trì, như một chú kiến nhỏ bé, nhẫn nại tích lũy, học hỏi... Trong quãng thời gian chục năm dẫn khách, Hùng tự học ngoại ngữ, đủ tự tin giao tiếp với khách nước ngoài bằng 4 thứ tiếng: Anh, Pháp, tiếng Việt và đương nhiên, tiếng Dao bản địa.
“Rất nhiều lần em lo sợ: đầu tư một số tiền lớn làm homestay liệu có khách hay không, và lấy tiền đâu để mà xây dựng? Mượn bìa đỏ của bố mẹ vay mượn ngân hàng, rồi lấy chính khu đất farm Ba Bể làm tài sản thế chấp…, vậy mà rồi cũng nên hình hài” - ông chủ khu du lịch sinh thái thuộc dạng hoành tráng nhất nhì bản Cốc Tộc kể chuyện - câu chuyện được viết trong 12 năm dằng dặc, mà gói gọn, nhẹ bẫng trong ấm trà của một chiều mưa đầu hạ.
Bây giờ, dọc con đường từ ngã ba rộng rãi vào bản Cốc Tộc chừng 2km, đã có khoảng chục homestay nối nhau mọc lên. Cốc Tộc là một trong bốn bản của xã Na Mẫu bảo nhau làm du lịch, và đang đánh thức cả vùng đồng rừng bao nhiêu năm qua ngủ yên trong sương khói.
Hồ Ba Bể không chỉ là một trong 20 hồ nước ngọt thiên tạo lớn nhất thế giới mà còn được bao bọc bởi những huyền thoại, truyền thuyết mê đắm, ly kỳ; được làm giàu thêm bởi hệ sinh thái động thực vật đa dạng, phong phú cùng những công trình tâm linh như đền An Mạ, lễ hội Lồng tồng đặc sắc thấm đẫm văn hóa bản địa…Những hang động đá vôi hấp dẫn du khách ưa chinh phục, mạo hiểm… Thế nhưng, viên ngọc quý ấy vẫn đang ngủ yên, chưa có người đánh thức.
Nam Mẫu là xã nằm trong vùng lõi Vườn quốc gia Ba Bể, có điều kiện thuận lợi nhất để “chạm tay” vào nàng tiên đang say ngủ giữa rừng già. Gần chục năm trở lại đây, bốn bản đầu tiên ở Nam Mẫu bừng tỉnh, người dân tộc đã mạnh dạn đứng lên làm du lịch, gồm Pác Ngòi, Bó Lù, Cốc Tộc, bản Cám…, bảo nhau làm du lịch cộng đồng. Bốn thôn còn lại (Đán Mẩy, Nà Nghè, Nặm Dài, Khâu Qua) vẫn là những thôn vùng sâu, vùng xa, đặc biệt khó khăn.
Hai năm trước, để vào được những bản sâu xa nhất xã này, ô tô phải dừng ở đầu thôn, phải đi đường vòng qua các xã Xuân Lạc (huyện Chợ Đồn cũ) hay xã Đà Vị (Tuyên Quang) sang, con đường dài thêm vài chục km. Sự thiếu thốn, khó khăn về hạ tầng giao thông khiến tỷ lệ hộ nghèo của 5 thôn sâu xa nhất ở Nam Mẫu nhiều năm lên tới 2 con số, có thôn tỉ lệ hộ nghèo toàn diện, tuyệt đối: 100% hộ nghèo.
Du lịch mở đường, sự đổi thay rõ rệt đang làm thay da đổi thịt xã vùng lõi VQG Ba Bể. Chủ tịch xã Nam Mẫu Nguyễn Văn Đông cho hay, toàn xã hiện có khoảng gần 100 hộ gia đình xây dựng khu lưu trú, homestay đón khách nghỉ qua đêm, cung cấp các dịch vụ du lịch. Những hộ chưa có điều kiện xây dựng khu lưu trú thì mua thuyền máy chở khách đi du lịch lòng hồ, với 147 thuyền, kết hợp với BQL du lịch hồ Ba Bể; mỗi năm, có hơn 120.000 lượt khách tìm về Nam Mẫu. Pác Ngòi là thôn trung tâm của xã, thu nhập tại thôn này đã nâng lên co số 50 - 60 triệu đồng/người/năm - điều mà xã vùng núi này chưa bao giờ dám mơ tới…
Thế nhưng, điều khiến ông chủ tịch xã duy nhất nằm giữa lõi rừng già này cấn cá, dù thời điểm chúng tôi lên, chỉ còn chưa đầy một tháng là cái tên xã Nam Mẫu sẽ bị xóa, sáp nhập về với các xã khác theo chủ trương chung của cả nước. Một đơn vị hành chính mới với cái tên xã mới sẽ ra đời. Ông Đông phân trần, ấy là “du lịch vẫn phát triển tự phát, và các hộ muốn mở rộng, xây dựng homestay buộc phải vi phạm… trật tự xây dựng, bởi lẽ xã nằm hoàn toàn trong lõi rừng phòng hộ, có xây dựng, chuyển đổi 1 tấc đất, nếu chưa được cấp bìa đỏ, cũng là sai phép…
Nhưng, nguyên cớ này lại mang yếu tố lịch sử: từ thời điểm tỉnh xác lập cắm mốc để thành lập VQG Ba Bể - rừng đặc dụng, nguyên sinh, là đối tượng bảo vệ tuyệt đối, chặt một cái cây dù nhỏ để làm… cán cuốc, cũng vẫn là vi phạm pháp luật!
Thế cho nên, Thanh tra Sở Xây dựng tiến hành thanh tra theo giải đoạn từ năm 2016 đến 2020 tại các thôn Pác Ngòi, Cốc Tộc, Bó Lù có 43 hộ gia đình vi phạm về đất đai, trật tự xây dựng, trong đó có 43/43 hộ xây dựng mới, sửa chữa không có giấy phép xây dựng; 8/43 hộ lấn chiếm đất lâm nghiệp, diện tích lấn chiếm từ 20m2 đến 1.700m2; 12/43 hộ không có giấy chứng nhận quyền sử dụng đất; năm 2022, UBND huyện Ba Bể phát hiện 6 trường hợp vi phạm; năm 2023 có 8 trường hợp vi phạm; quý I năm 2024 có 8 trường hợp vi phạm…
Lãnh đạo xã Nam Mẫu lý giải: do có nhiều bản đồ chồng chéo nên khi xác minh hồ sơ các vụ việc liên quan xây dựng trái phép rất khó xác định được vị trí do không có mốc giới cụ thể, khi hoàn thiện hồ sơ phải nhờ đơn vị tư vấn đủ thẩm quyền, đo đạc, tư vấn; sau đó căn cứ vào số liệu đó mới hoàn thiện hồ sơ, thuộc thẩm quyền của xã thì xã mới ban hành quyết định xử lý. Trong khi đó, việc xác định mốc ranh giới, quy hoạch xây dựng chi tiết của khu vực hồ Ba Bể chưa thống nhất, chưa đồng bộ…
Đại diện Ban Quản lý Vườn quốc gia Ba Bể xác nhận, công tác quản lý đất đai theo phương án quản lý rừng bền vững có cắm được một số mốc ranh giới. Tuy nhiên, do mốc ranh giới chưa được đầu tư bài bản, chưa được cắm trên toàn bộ các thôn. Các quy hoạch chưa đồng bộ như phương án rừng bền vững của VQG cũng có sự sai khác, độ chính xác chưa cao. Bên cạnh đó, trước đây việc giao từng thửa đất cho VQG Ba Bể quản lý chưa được thực hiện bài bản, chặt chẽ... nên rất khó khăn trong công tác quản lý.
Để thuận lợi cho việc triển khai chủ trương phát triển du lịch cộng đồng, du lịch sinh thái đã được đưa vào Nghị quyết, cụ thể hóa từ Đại hội Đảng bộ tỉnh nhiệm kỳ 2020 - 2025 xác định phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, là một trong bốn nhiệm vụ trọng tâm, chủ tịch xã Nam Mẫu cho biết địa phương đang đề xuất đưa ra khỏi quy hoạch 3 loại rừng phần diện tích khoảng 100ha để có quỹ đất xây dựng hạ tầng cho phát triển du lịch.
Năm 2024, tuyến đường 3.800 tỷ đồng từ thành phố Bắc Kạn - hồ Ba Bể kết nối sang Na Hang (tỉnh Tuyên Quang) đưa vào sử dụng trở thành cú hích mạnh mẽ để du lịch khởi sắc, đánh thức “viên ngọc ngủ quên” giữa núi rừng!
So với nhiều tỉnh miền núi phía Bắc, phát triển du lịch bản làng, du lịch cộng đồng ở Thái Nguyên vẫn khá chậm chạp, sơ khai, dù những tiềm năng, lợi thế du lịch, địa phương này không hề thua kém các tỉnh hàng xóm Cao Bằng, Tuyên Quang, Hà Giang… Khi những cung đường, tour tuyến… trên bản đồ du lịch đã được các tỉnh khác điền kín những điểm dừng chân, thì Bắc Kạn vẫn e ấp vẻ đẹp của một nàng tiên chưa thức giấc giữa rừng.
Tuy nhiên, sự chậm trễ trong định hướng phát triển du lịch vẫn chưa phải quá muộn. Mới đây nhất, Tỉnh ủy đã tổ chức hội thảo lấy ý kiến về chính sách hỗ trợ phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn tỉnh; các cơ quan giúp việc đang tập trung nghiên cứu tìm giải pháp để thay đổi, đưa hoạt động du lịch cộng đồng, sinh thái hoạt động bài bản, hiệu quả bền vững cùng việc xây dựng chính sách, định hướng, quy hoạch làm động lực phát triển du lịch cộng đồng.
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch khảo sát 18 thôn bản và xác định, 11 thôn, bản có nguồn tài nguyên du lịch phong phú. Ngoài ra, 25 địa điểm có thể phát triển du lịch cộng đồng phân bố ở tất cả các huyện, thành phố, trong đó tập trung nhiều nhất ở Ba Bể (9 điểm); Na Rì (4 điểm); Chợ Ðồn (3 điểm)...
Từ kết quả này, UBND tỉnh trình Hội đồng nhân dân thông qua chính sách hỗ trợ cho 11 thôn, bản xây dựng các mô hình, điểm du lịch sinh thái gắn với văn hóa trải nghiệm; điểm du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng; điểm du lịch cộng đồng. Các thôn, bản sẽ được hỗ trợ lập quy hoạch chi tiết, lãi suất vốn vay, đào tạo nhân lực, phát triển sản phẩm du lịch, đầu tư hạ tầng du lịch…
Cụ thể hóa kế hoạch, tỉnh đặt mục tiêu năm 2025 đưa Khu du lịch Ba Bể trở thành khu du lịch quốc gia, du lịch hồ Nặm Cắt trở thành khu du lịch cấp tỉnh; dồn lực đầu tư phát triển du lịch sinh thái tại Khu bảo tồn loài và sinh cảnh Nam Xuân Lạc; Khu bảo tồn thiên nhiên Kim Hỷ. Ðề cương kỹ thuật, dự toán kinh phí dành cho 2 khu bảo tồn đã được phê duyệt, với mục tiêu đó sẽ là động lực thu hút đầu tư, bảo vệ, khai thác tiềm năng lợi thế. Không những vậy, lợi ích kép của việc này, đấy là người dân sẽ không chỉ giữ được rừng mà còn hưởng lợi chính từ giữ rừng bền vững.
Năm 2021, Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh ban hành Nghị quyết số 18 về phát triển du lịch giai đoạn 2021 - 2025, định hướng đến năm 2030, trong đó tập trung chỉ đạo thực hiện các nhóm giải pháp chủ yếu: quy hoạch, huy động các nguồn lực đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng, cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch; Cơ cấu lại ngành du lịch bảo đảm tính chuyên nghiệp và phát triển bền vững; Xây dựng cơ chế, chính sách tạo môi trường thuận lợi cho phát triển du lịch. Đổi mới và nâng cao chất lượng các hoạt động xúc tiến, quảng bá và hợp tác phát triển du lịch...
Giai đoạn 2021 - 2025, địa phương này dự kiến đầu tư công khoảng hơn 7.000 tỷ đồng cho lĩnh vực giao thông, trong đó, trọng điểm là đường cao tốc từ Chợ Mới tới thành phố Bắc Kạn và đường du lịch từ thành phố Bắc Kạn đi hồ Ba Bể, kết nối sang Na Hang (Tuyên Quang). Khi hai tuyến đường này hoàn thành, lưu thông từ Hà Nội tới hồ Ba Bể sẽ chỉ còn khoảng ba giờ đồng hồ.
Giai đoạn 2016 - 2019, tỉnh Bắc Kạn đón hơn 1,8 triệu lượt khách du lịch, doanh thu từ du lịch đạt hơn 980 tỷ đồng. Hiện tại sau sáp nhập, tỉnh mới đang tập trung chỉ đạo lập quy hoạch xây dựng các khu du lịch trọng điểm phù hợp quy hoạch giai đoạn 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050, làm cơ sở đầu tư xây dựng hệ thống hạ tầng kỹ thuật và thu hút đầu tư phát triển du lịch. Đồng thời, tập trung lập quy hoạch bảo quản, tu bổ, phục hồi Di tích quốc gia đặc biệt ATK Chợ Đồn; quy hoạch Di tích danh lam thắng cảnh quốc gia đặc biệt hồ Ba Bể và vùng phụ cận.
Phấn đấu đến năm 2025, Khu du lịch Ba Bể trở thành khu du lịch quốc gia, đón ít nhất 32 nghìn lượt khách quốc tế và một triệu lượt khách nội địa, tổng thu từ khách du lịch đạt hơn 1.000 tỷ đồng. Đến năm 2030, du lịch cơ bản trở thành ngành kinh tế mũi nhọn; thu hút khoảng 50 nghìn lượt khách quốc tế và 1,7 triệu lượt khách nội địa, tổng thu từ du lịch đạt con số 2.500 tỷ đồng.
Những gì địa phương đang nỗ lực, cùng với những con người dám nghĩ, dám làm như Hùng ‘mán’, chắc chắn những khó khăn, rào cản sẽ có phương án giải quyết. Và “nàng tiên diễm lệ” ngủ trong rừng, viên ngọc quý hồ Ba Bể sẽ được vén mây mù, vén đại ngàn thức giấc!