Trước hồ Ngàn Trươi - Cẩm Trang (huyện Vũ Quang cũ), hồ Kẻ Gỗ, xã Cẩm Duệ là công trình đại thủy nông lớn nhất của tỉnh Hà Tĩnh, cả về nghĩa đen và nghĩa bóng.
Công trình này được Chính phủ đưa vào diện trọng điểm Quốc gia, với lưu vực rộng 223 km2, dung tích 345 triệu m3, đủ điều kiện cung cấp nước cho cây trồng, vật nuôi, cấp nước sinh hoạt cho cả một vùng quê rộng lớn thuộc các huyện: Thạch Hà, Cẩm Xuyên và thành phố Hà Tĩnh (cũ). Đồng thời, cung cấp nước cho công nghiệp, điều tiết lũ, chống xói mòn, ngập úng cho vùng hạ du, góp phần gìn giữ môi trường sinh thái một cách bền vững.
Theo ông Trần Duy Chiến, Chủ tịch HĐTV Công ty TNHH MTV Thủy lợi Nam Hà Tĩnh (viết tắt Công ty Thủy lợi Nam Hà Tĩnh), hơn 50 năm trước, đúng vào ngày 23/12/1974, giữa lúc cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của nhân dân ta đang bước vào giai đoạn quyết định, tập trung cho trận quyết chiến cuối cùng giải phóng miền Nam, thống nhất Tổ quốc, Chính phủ đã ký Quyết định số 318/TTg phê duyệt nhiệm vụ xây dựng hồ chứa nước Kẻ Gỗ ở xã Cẩm Mỹ, huyện Cẩm Xuyên (cũ).
Trước đó, từ tháng 6/1974, tỉnh Hà Tĩnh đã thành lập 2 công ty xây dựng thủy lợi và giao thông, huy động trên 2.600 cán bộ, đội viên thanh niên xung phong của 4 Tổng đội N40; 55; 53; 299 hành quân vào Cẩm Xuyên, Thạch Hà để triển khai công tác giải phóng mặt bằng, cải tạo lòng hồ, khai thác vật liệu xây dựng, làm đường giao thông, xây dựng kho tàng lán trại.
Đến cuối tháng 12/1975, cả một vùng đất rộng lớn ở Cẩm Mỹ, Cẩm Thạch, Cẩm Duệ, Cẩm Thành, huyện Cẩm Xuyên đã rộn ràng khí thế lao động không kể ngày đêm của gần 6.000 người chủ yếu là nam, nữ thanh niên trên toàn tỉnh.
Thời cơ chín muồi là khi nhập 2 tỉnh Nghệ An - Hà Tĩnh thành tỉnh Nghệ Tĩnh. Trên cơ sở sự chuẩn bị đầy đủ từ trước của Bộ Thủy lợi và tỉnh Hà Tĩnh, công trình hồ Kẻ Gỗ chính thức được khởi công vào ngày 26/3/1976.
Vào ngày hội khởi công, biển người từ Quỳnh Lưu, Yên Thành, Diễn Châu, Nghi Lộc, Nghĩa Đàn đến tận Kỳ Anh, Cẩm Xuyên, Thạch Hà, Hương Khê… được huy động phối hợp cùng Công ty Xây dựng Thủy lợi 3, Thuỷ lợi 4 (Bộ Thủy lợi); lực lượng vũ trang quân khu 4; lực lượng thi công chuyên ngành thuỷ lợi Nghệ Tĩnh “thay trời, đổi đất”, để làm nên một công trình đại thủy nông tầm cỡ Quốc gia.
Công trình hồ Kẻ Gỗ có quy mô: 1 đập chính, 3 đập phụ dài 2.904m; 1 cống dưới đập với tháp đóng mở được thiết kế hiện đại theo tiêu chuẩn các nước tiên tiến, có cánh cửa cống rộng 18m2 nằm sâu dưới chân đập; 1 tràn xả lũ 2 cửa cánh cung, tiêu năng với hình thức máng phun có lưu lượng thiết kế 1.085m3/s; 1 tràn sự cố với lưu lượng thiết kế 3.753m3/s; trạm thủy điện sau đập với 3 tổ máy công suất 3.000kw và một hệ thống kênh mương trải dài trên 3 huyện, thị gồm: 17 km kênh chính; 98,7 km kênh cấp 1; hàng nghìn km kênh cấp 2, cấp 3 và hơn 3.100 công trình trên kênh, trong đó có nhiều hạng mục có quy mô bằng cả một công trình loại vừa trong tỉnh.
Chủ tịch HĐTV Công ty Thủy lợi Nam Hà Tĩnh nhấn mạnh rằng: “Quá trình thi công, do công nghệ thời đó còn lạc hậu nên nhiều vấn đề kỹ thuật phức tạp đã phát sinh, ví như: Xử lý thấm qua nền đập chính nằm ở tầng sâu lòng sông Rào Cái trên một bình diện rộng với lưu lượng thấm lớn; mạch đùn gây sạt lở hố móng; xử lý tuyến kênh đi qua vùng núi đá...
Tuy nhiên, đội ngũ cán bộ kỹ thuật là những nhà khoa học đầu ngành, có bề dày kinh nghiệm đã đưa ra các giải pháp xử lý rất kịp thời, hiệu quả, rút ra nhiều bài học kinh nghiệm cho quá trình thi công các công trình thủy lợi sau này”.
3 năm sau ngày khởi công, công trình có khối lượng hơn 10 triệu m3 đất đào đắp; gần 90.000m3 bê tông các loại; 1.800 tấn sắt thép; 96.000 m3 đá xây lát, cùng hơn 1.200 tấn thiết bị cơ khí, trải rộng trên nhiều địa giới hành chính đã hoàn thành trước thời gian 3 năm so với kế hoạch - đánh dấu kỳ tích mà trước đó cũng như hiện nay chưa từng có tiền lệ.
“Từ vụ hè thu năm 1978, công trình hồ Kẻ Gỗ đã phát huy hiệu quả một phần. Nhìn dòng nước trong veo dẫn qua quai sanh hạ lưu về tưới mát cho gần 5.000ha lúa khô vàng, nắng hạn của huyện Cẩm Xuyên lúc bấy giờ, từ cán bộ đến người nông dân phấn chấn, hân hoan ra mặt”, ông Trần Mạnh Cường, Giám đốc Công ty Thủy lợi Nam Hà Tĩnh thuật lại lời kể của thế hệ cán bộ thủy nông từng tham gia xây dựng hồ Kẻ Gỗ.
Trải qua 46 năm kể từ ngày khánh thành, đối mặt với thiên tai khắc nghiệt, điển hình là nắng hạn năm 1993, 1998, 2003, 2005; mưa lũ năm 1983, 1989, hay như trận lũ lịch sử năm 2010, với cách làm hết sức chủ động và sáng tạo, Công ty Thủy lợi Nam Hà Tĩnh đã vận hành xả lũ đảm bảo an toàn tuyệt đối cho công trình. Đồng thời, khai thác, phát huy tối đa hiệu quả tưới tiêu cho hàng chục nghìn ha đất sản xuất nông nghiệp.
Anh Thái Doãn Bảo, Cụm trưởng cụm kênh chính Kẻ Gỗ, người có 11 năm công tác trong lĩnh vực thủy lợi tự hào khẳng định: “Nếu không có hồ Kẻ Gỗ thì đất đai vùng hạ du huyện Cẩm Xuyên, Thạch Hà, thành phố Hà Tĩnh (cũ) chắc chắn vẫn đang nằm “trơ gan cùng tuế nguyệt”. Thậm chí, chưa chắc người dân đã sinh sống, phát triển giàu mạnh được, bởi khu vực này không có hồ đập nào đảm bảo đủ nước phục vụ nông nghiệp, công nghiệp và dân sinh”.
Đối với tuyến kênh chính dài 17km, trong đó 12km do đơn vị anh quản lý, đây là “xương sống” trong hệ thống kênh Kẻ Gỗ, thực hiện nhiệm vụ chia nước cho các kênh từ N3 đến N9, tưới mát cho hơn 20.000 ha lúa của hàng chục xã, phường trên địa bàn.
“Thời tiết Hà Tĩnh những ngày này nắng như đổ lửa, đúng vào thời điểm cây lúa làm đòng, trổ bông rất cần duy trì mực nước ổn định. Vì vậy, anh em công nhân không có ngày nghỉ ngơi, bên mình lúc nào cũng kè kè thước đo mực nước trên tuyến, tay quay cống để điều tiết nước về cuối kênh, đến vùng sâu vùng xa, vùng cao cưỡng, đảm bảo cho cây trồng sinh trưởng, phát triển đúng lịch thời vụ”, anh Bảo nhấn mạnh.
Cánh đồng lúa rộng gần một mẫu của bà Nguyễn Thị Oanh, ở xã Cẩm Duệ gần 3 tuần nay bị sâu cuốn lá, rầy nâu gây hại diện rộng. Để hỗ trợ bà con thực hiện các giải pháp phòng trừ sâu bệnh đạt hiệu quả, Công ty Thủy lợi Nam Hà Tĩnh điều tiết, hướng dẫn người dân lấy nước vào ruộng liên tục, duy trì mực nước sâu để tăng đề kháng cho cây trồng, đảm bảo điều kiện cần thiết trước khi phun thuốc phòng trừ.
Theo bà Oanh, có 2 giai đoạn lấy nước căng thẳng, một là làm đất gieo cấy, hai là khi lúa đẻ nhánh, làm đòng. Những năm gần đây, nước Kẻ Gỗ điều tiết hợp lý nên bà con xuống giống khá nhanh, công tác phòng trừ sâu bệnh cũng thuận lợi hơn rất nhiều.
“Tất nhiên, có những thời điểm cả làng, cả xã đồng loạt làm đất, gieo cấy lại gặp thời tiết nắng nóng sẽ xảy ra tình trạng thiếu nước cục bộ. Tuy nhiên, chúng tôi ở đầu nguồn luôn bảo ban nhau chỉ lấy đủ dùng, tiết kiệm để san sẻ nước cho vùng cuối kênh; không tháo cạn nước trước khi gieo cấy mà để mặt ruộng có đủ độ ẩm dự phòng những ngày hạn hán. Đó cũng là cách mà bà con chúng tôi “tri ân” lại dòng nước Kẻ Gỗ”, bà Oanh chia sẻ.
Một công trình thủy lợi đa mục tiêu xây dựng bằng những đôi tay thô ráp của con người, với công nghệ cũ kỹ từ hàng chục năm trước khó có thể chống chọi được sức tàn phá của thời tiết do biến đổi khí hậu gây ra. Thực tiễn đó, buộc đơn vị được giao quản lý, vận hành công trình thường xuyên “thắt lưng buộc bụng” dành nguồn lực tối đa nhất cùng với Nhà nước duy tu, bảo dưỡng công trình hàng năm.
Hiện tại, Ban Quản lý Đầu tư và Xây dựng Thủy lợi 4 (Bộ NN-MT) đang cấp tập thi công dự án Nâng cấp, sửa chữa hồ Kẻ Gỗ, với tổng mức đầu tư lên tới 350 tỷ đồng nhằm đảm bảo an toàn hồ chứa và cắt lũ, bảo vệ môi trường cho vùng hạ du.
Ông Nguyễn Minh Hiếu, Cán bộ giám sát Ban Quản lý dự án hồ Kẻ Gỗ cho hay, dự án sẽ tập trung vào việc sửa chữa và nâng cấp đập chính, đập phụ 1 và 2, cống lấy nước, khu nhà quản lý vận hành tràn Dốc Miếu và sau đập chính; đồng thời, nâng cấp tràn xả lũ cũ và xây dựng mới thêm tràn xả lũ. Công trình dự kiến sẽ hoàn thành sau 18 tháng thi công kể từ khi khởi công vào tháng 12 năm 2024.
Những ngày này, tranh thủ thời tiết nắng ráo vào buổi sáng, gần 60 công nhân Công ty Cổ phần Xây dựng 47 (Bình Định) được huy động cùng 23 xe, máy các loại tập trung thi công các hạng mục của dự án.
Ông Trần Đăng Khoa, Chỉ huy trưởng Công ty cho hay, năm nay mưa nhiều hơn so với các năm, nhất là khu vực hồ Kẻ Gỗ, ảnh hưởng đến tiến độ thi công đào hố móng tràn mới cũng như đắp đập. Ngoài ra, hiện nay còn 2 cột điện nằm trong phạm vi đào hố móng chưa được di dời nên khu vực này vẫn chưa thể thi công.
Về tổng thể tiến độ dự án, theo ông Nguyễn Minh Hiếu, đến nay các hạng mục phục vụ công tác phòng chống lụt bão năm 2025 như đê quây, cơ khí tràn Dốc Miếu đã hoàn thành.
Các hạng mục chính khác như: hố móng tràn mới đã đào được khoảng 80%; đập chính đã thi công xong dải lọc cao trình cơ +17 và +24,5. Đắp đá khối gia tải đạt 96%; đá hộc lát khan mái hạ lưu đập chính đạt 75%, đang đắp áp trúc mái khoảng 50%.
Giờ đây, nhìn lại công trình ấp ủ nửa thế kỷ được xây dựng chỉ trong 3 năm (1976 - 1979) bằng ý chí, lòng quyết tâm của cả một thế hệ không ngại “xẻ núi, ngăn sông” để đi tìm cuộc sống ấm no cho người dân ắt hẳn ai ai cũng tự hào, hãnh diện. Suốt chặng đường gần 50 năm qua, dòng nước mát ấy như dòng sữa nuôi dưỡng những cánh đồng, làng mạc trù phú. Những vùng đất được tưới tắm từ dòng nước mát lành này không chỉ giúp bà con có cơm no mà còn tiến tới làm giàu khi có những cánh đồng rộng hàng trăm ha với năng suất lúa bình quân 6 - 7 tấn/ha...
