Ông Mo Cương, già làng ở bản Bo kể: Trước đây, trên dòng chảy Nặm Mu này không chỉ có cọn nước, mùa nước cạn những bản người Thái, người Lự sống gần sông, họ còn làm nhiều cối nước, tiếng địa phương gọi là “đướng pê” (cối giã gạo bằng sức nước), không phải giã gạo bằng đạp chân. Nhờ những chiếc cọn nước này, ruộng đủ nước tưới, có ao chuông nuôi thả cá, nước dẫn về tận cầu thang nhà sàn để rửa chân.
 |
| Trông như một bánh xe khổng lồ, cọn nước góp phần tô điểm cho vẻ đẹp thơ mộng, dân dã của vùng núi Tây Bắc. Ảnh: Chính Tới |
Theo ý kiến của một số nhà nghiên cứu, cộng đồng các dân tộc Thái, Mường, Tày, Lự, Dao… ở khu vực miền núi Tây Bắc được coi là những người làm cọn nước giỏi nhất với những cọn nước đủ các kích thước và hoạt động rất hiệu quả. Do đặc điểm lựa chọn vị trí cư trú gần các dòng suối nên từ xa xưa, các cư dân Tây Bắc đã sớm biết chế tạo và sử dụng cọn nước như một chiếc máy dẫn nước vào tưới ruộng, phục vụ sản xuất nông nghiệp, chăn nuôi thủy cầm, nuôi cá ao hoặc dẫn nước về bản làng để sinh hoạt.
 |
| Cọn nước trên suối Muổi, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La. Ảnh: Chính Tới |
Để làm nên chiếc con nước, người ta lấy vật liệu từ rừng như: tre, nứa, gỗ, mây, vầu… tạo nên chiếc guồng hình tròn có đường kính khác nhau tùy theo khoảng cách mặt sông, suối với mặt ruộng để đưa nước lên, chiều cao của guồng nước phải cao hơn mặt ruộng ít nhất một nửa sải tay trơt lên. Nhờ các nan cọn được nối với trục quay thành khung vững chắc, những sợi dây mây, dây thừng dẻo dai buộc chặt mà guồng được dựng vững trãi, ngày đêm cần mẫn đưa nước lên ruộng bởi những chiếc gầu bằng ống bương liên tục đổ nước vào máng.
 |
| Du khách tham quan guồng nước bên suối Nậm Mu, xã Bản Bo, huyện Tam Đường, tỉnh Lai Châu. Ảnh: Chính Tới |
Cọn nước - hay còn có những tên gọi khác là guồng nước, bánh xe nước đã gắn với phương thức canh tác truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số vùng cao, trở thành nét đặc trưng của vùng núi Tây Bắc. Chúng không ầm ào tiếng máy, không hao tốn nhiên liệu hay điện năng như những chiếc máy bơm, máy xay xát nhưng giá trị của nó thì không hề thua kém.
 |
| Nướng cá suối. Ảnh: Chính Tới |
Ngoài phục vụ cho sản xuất nông nghiệp, ngày nay những chiếc cọn nước này đã trở thành nét đặc trưng riêng của du lịch ở Bản Bo nói riêng, ở vùng Tây Bắc nói chung. Không đơn thuần chỉ là một công trình thủy lợi, chiếc cọn nước đã trở thành một biểu tượng, là bản sắc văn hóa độc đáo, là chứng nhân cho một nền văn minh lúa nước, góp phần làm phong phú cho nền văn hóa các dân tộc. Chúng đã gắn với đời sống nhiều thế hệ, chứa đựng biết bao tâm huyết và trí tuệ của đồng bào dân tộc. Vì vậy, bảo tồn những vòng quay của cọn nước cũng là gìn giữ một lối sống trong lành, gần gũi với thiên nhiên của đồng bào dân tộc vùng Tây Bắc.
.jpg)
.jpg)
