Sự suy giảm đa dạng sinh học hiện nay không chỉ thể hiện ở số lượng loài và quy mô quần thể, mà còn ở phạm vi phân bố ngày càng bị thu hẹp. Thực trạng này đang gây ra những tác động tiêu cực sâu rộng đến chức năng và dịch vụ của các hệ sinh thái. Dù trái đất đã từng trải qua nhiều đợt tuyệt chủng trong quá khứ, nhưng cuộc khủng hoảng hiện tại đang diễn ra với tốc độ nhanh chưa từng có.

Trong nỗ lực bảo vệ thiên nhiên, nhiều giải pháp đã được triển khai, đáng chú ý nhất là việc thành lập và mở rộng các khu bảo tồn thiên nhiên. Tuy nhiên, chỉ dựa vào các khu bảo tồn là chưa đủ để ngăn chặn sự suy giảm đa dạng sinh học ngày càng trầm trọng. Một yếu tố quan trọng nhưng trước đây thường bị bỏ sót chính là tính kết nối giữa các khu bảo tồn.

Để lấp đầy khoảng trống này, Nhóm chuyên gia về Bảo tồn tính kết nối thuộc Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) đã công bố Hướng dẫn về bảo tồn tính kết nối thông qua mạng lưới sinh thái và hành lang sinh thái. Báo cáo nhấn mạnh vai trò then chốt của hành lang sinh thái như một công cụ giúp liên kết các khu bảo tồn rời rạc, đảm bảo khả năng di chuyển và phục hồi của các loài hoang dã.

Hành lang sinh thái là gì?

Hành lang sinh thái là những không gian địa lý được xác định rõ ràng, được quản lý lâu dài nhằm duy trì hoặc phục hồi tính kết nối sinh thái giữa các vùng sinh cảnh. Đây là thành phần quan trọng trong mạng lưới sinh thái, đóng vai trò hỗ trợ các khu vực sinh cảnh lõi nằm trong khu bảo tồn hoặc các cơ chế bảo tồn hiệu quả khác ngoài khu bảo tồn (OECM).

Nhiều loài động vật hoang dã cần những không gian sống rộng lớn để sinh tồn. Trong khi đó, các khu bảo tồn hiện nay thường bị giới hạn về diện tích, không đủ để duy trì quần thể tối thiểu khả thi hoặc chống chọi với các rối loạn sinh thái quy mô lớn như cháy rừng. Khi thảm họa xảy ra, nếu không có các khu vực sinh cảnh liền kề để các loài lánh nạn và phục hồi, nguy cơ tuyệt chủng sẽ gia tăng. Trong hoàn cảnh đó, hành lang sinh thái chính là "lối thoát hiểm" cho các loài.

Ngoài ra, hành lang sinh thái còn đóng vai trò thiết yếu trong việc chống phân mảnh sinh cảnh - một nguyên nhân lớn dẫn đến suy giảm đa dạng sinh học. Những kết nối vật lý này tạo điều kiện để các loài di chuyển giữa các khu vực sinh sống, duy trì sự đa dạng di truyền và khả năng thích ứng với môi trường biến đổi.

Vai trò toàn diện của hành lang sinh thái

Bộ hướng dẫn của IUCN khuyến nghị áp dụng chỉ định các hành lang sinh thái để xác định rõ các khu vực chuyên biệt nhằm duy trì tính kết nối trong mạng lưới sinh thái. Các hành lang này không chỉ có ý nghĩa về sinh học mà còn đem lại nhiều lợi ích cho con người.

Tại một số vùng, hành lang sinh thái là tuyến di cư truyền thống của các cộng đồng du mục hay khu vực săn bắt – hái lượm. Ở nơi khác, chúng có thể đóng vai trò như vùng đệm cho các con sông, suối, đất ngập nước, hoặc cung cấp giá trị du lịch sinh thái. Một số hành lang còn là nơi cư trú của các loài thụ phấn quan trọng cho nông nghiệp hoặc là nguồn cung hạt giống cho tái sinh rừng.

Hành lang sinh thái không chỉ giới hạn trên đất liền mà còn bao gồm các hệ sinh thái nước ngọt và biển. Chúng là mắt xích không thể thiếu trong mạng lưới bảo tồn thiên nhiên hiệu quả, bổ trợ cho các khu bảo tồn truyền thống và OECM.

Việc xây dựng và vận hành các hành lang sinh thái một cách khoa học, thông qua các hướng dẫn về cách xác định, thiết lập, đo lường và báo cáo, sẽ giúp các quốc gia thực hiện cam kết về "hệ thống được kết nối tốt" theo Mục tiêu Aichi 11 của Công ước Đa dạng Sinh học (CBD). Đây cũng là bước đi quan trọng để hiện thực hóa tầm nhìn “sống hài hòa với thiên nhiên” vào năm 2050 trong khuôn khổ toàn cầu về đa dạng sinh học sau 2020.

Dù không có giải pháp đơn lẻ nào có thể chặn đứng cuộc khủng hoảng tuyệt chủng hiện nay, việc kết hợp các khu bảo tồn, OECM và hành lang sinh thái chính là bộ công cụ hiệu quả nhất để xây dựng mạng lưới sinh thái toàn diện, trên đất liền, nước ngọt và biển, phục vụ cả hôm nay và tương lai.

Kyrgyzstan thành lập hành lang sinh thái quy mô lớn

Nhân Ngày Quốc tế Đa dạng sinh học 22/5, Kyrgyzstan đã công bố thành lập một hành lang sinh thái mới rộng 800.000 ha, kết nối các khu bảo tồn hiện có và hình thành một vùng được bảo vệ tổng cộng hơn 1,2 triệu ha. Đây là bước đột phá trong chiến lược bảo tồn của quốc gia Trung Á này.

Hành lang này là hành lang sinh thái lớn nhất từng được thành lập theo Luật về Các khu vực thiên nhiên được bảo vệ đặc biệt của Kyrgyzstan. Khác với các khu bảo tồn khắt khe, hành lang sinh thái cho phép một số hoạt động sử dụng đất có kiểm soát như chăn thả theo mùa, du lịch sinh thái và tái trồng rừng – với điều kiện không gây tổn hại đến đa dạng sinh học hoặc làm gián đoạn quá trình sinh thái như di cư động vật.

Chương trình Môi trường Liên hợp quốc (UNEP) đã hỗ trợ chính phủ Kyrgyzstan thông qua mô hình sinh thái để xác định ranh giới hành lang. Hành lang này nối liền Vườn quốc gia Khan-Tengri và Khu bảo tồn thiên nhiên Naryn, đi qua nhiều khu bảo tồn khác dọc theo tuyến kết nối. Đây là tuyến hành lang thiết yếu cho các loài động vật núi cao đang bị đe dọa bởi biến đổi khí hậu và tình trạng chăn thả quá mức, như báo tuyết – loài được xếp hạng dễ bị tổn thương trong Sách đỏ IUCN – cùng các loài mồi như dê rừng châu Á và cừu argali.

Dự án được xây dựng dựa trên nghiên cứu mô hình hóa do Đại học Humboldt (Berlin) và Viện Hàn lâm Khoa học Kyrgyzstan thực hiện trong khuôn khổ một dự án do UNEP dẫn dắt. Bản đồ hành lang được trình bày tại các cuộc tham vấn cộng đồng và nhận được sự đồng thuận cao từ các bên liên quan.

Chính phủ Kyrgyzstan cũng lên kế hoạch tích hợp hành lang sinh thái vào các chính sách ngành như phát triển đồng cỏ và quản lý săn bắn. Các hệ thống giám sát – bao gồm đánh giá sinh khối – sẽ được triển khai để theo dõi mức độ sử dụng tài nguyên và sức khỏe sinh thái của khu vực.

“Hành lang sinh thái là công cụ thiết yếu để đảm bảo rằng, dù khí hậu có thay đổi, các hệ sinh thái vẫn tiếp tục cung cấp dịch vụ thiết yếu cho cả con người và thiên nhiên – từ nước sạch, đất đai màu mỡ, đến khả năng chống chịu khí hậu và không gian cho di cư,” ông Johan Robinson, Quyền Trưởng nhánh Đa dạng sinh học và Đất đai của UNEP nhấn mạnh.

Trong tương lai, Kyrgyzstan còn đang xem xét khả năng xây dựng các hành lang sinh thái xuyên biên giới, mở rộng phạm vi bảo tồn ra khỏi lãnh thổ quốc gia – một bước đi đầy tham vọng hướng tới bảo tồn bền vững toàn khu vực Trung Á.