“Rồng đen Voi đỏ” như một bức tranh lịch sử về thế hệ tiên phong của giới doanh nhân Việt Nam cùng trải qua những bước thăng trầm cùng với đất nước từ đầu thế kỷ 20. “Rồng đen Voi đỏ” gồ hai phần, “Doanh nhân Việt Nam trên trường kinh tế nửa đầu thế kỷ 20” và “Dấu ấn hiện đại hóa trong sinh hoạt kinh tế, hoạt động xã hội và chính trị của doanh nhân Việt Nam”.

Cuộc xâm lược của thực dân Pháp trong nửa cuối thế kỷ 19 đã khiến cho tình thế nước ta (lúc bấy giờ là Đại Nam) mất độc lập, trở thành thuộc địa của nước Pháp ở Đông Dương. Từ đó, người Việt bị cuốn vào các phong trào đấu tranh chống lại thực dân Pháp. Công cuộc phục quốc vẫn đau đáu trong tâm trí và tình cảm của người Việt.

Sinh trưởng và hoạt động trong thời kỳ mất nước, thế hệ doanh nhân này phải thường xuyên đương đầu và đấu tranh với những thủ đoạn trên thương trường, những kế hoạch độc quyền trong cái bắt tay của giới doanh nhân Pháp với chính quyền thuộc địa, họ còn bị chèn ép cả trên trường kinh tế ngay trên quê hương bản quán bởi các thương nhân ngoại kiều. Sự ra đời và vật lộn trong cuộc tranh thương, nỗi đau mất nước và bị áp bức nặng nề đã khiến doanh nhân Việt xích lại gần nhau, chia sẻ và định hướng mục tiêu chung: Độc lập và sự phồn vinh, cá nhân và dân tộc Việt. Đây không chỉ là một “hàn thử biểu” cho lòng yêu nước, phong trào giải phóng dân tộc ở Việt Nam mà còn đánh dấu một quá trình chuyển đổi mạnh mẽ về kinh tế - xã hội.

Đó cũng là giai đoạn mở ra một thời kỳ du nhập kinh doanh chủ nghĩa tư bản vào một nền kinh tế thuần túy nông nghiệp như Đại Nam. Các thương nhân người Hoa đã chu du trên những chuyến hải trình từ Quảng Đông, Phúc Kiến, Hải Nam,... đến Sài Gòn, Chợ Lớn và các trung tâm thương mại khác ở Nam Kỳ. Hơn 30 năm sau, họ hình thành một lớp thương nhân người Hoa hết sức giàu có như Ban Hạp, Vương Thái, Tạ Mã Diên, Huỳnh Văn Hoa (Chú Hỏa), Quách Đàm (Diệm),… Lập nghiệp rồi định cư lâu dài ở Việt Nam, thế hệ doanh nhân người Hoa này cũng như các thế hệ đồng hương trước đó đã hòa vào dòng chảy của đời sống kinh tế - xã hội, trở thành một phần lịch sử của cộng đồng các dân tộc ở Việt Nam.

Trong quá trình này, một tầng lớp doanh nhân làm ăn theo con đường kinh tế tư bản đã xuất hiện trong nửa đầu thế kỷ XX. Doanh nhân Việt Nam đã nhanh chóng học hỏi cách thức làm ăn của thương nhân nước ngoài, bao gồm cả quảng cáo, tiếp thị…, đặc biệt chính họ đã nhận thức sâu sắc ý nghĩa, tầm quan trọng của thương hiệu Việt. Sự thức tỉnh của họ đã tạo nên một làn sóng, một sự thay đổi trong tư duy kinh tế của người Việt, để rồi một loạt các doanh nghiệp lớn nhỏ lần lượt ra đời như: Hãng tàu của Bạch Thái Bưởi, Quảng Hưng Long, nước mắm Vạn Vân, nước mắm Liên Thành, “Xà bông Cô Ba - Savon Việt Nam” (Công ty Trương Văn Bền và các con), hãng sơn Résistanco, Quảng Hưng Long, Đồng Lợi Tế, Đồng Lợi… đã trở thành những thương hiệu tiêu biểu cho tinh thần kinh doanh tự lực của người Việt Nam, đánh dấu một bước chuyển mình của dân tộc mang hơi thở hiện đại.

Lớp doanh nhân đầu tiên trong lịch sử như: Lương Khắc Ninh, Bạch Thái Bưởi, Lương Văn Can, Nguyễn Trọng Lội, Trương Văn Bền, Nguyễn Háo Vĩnh, Nguyễn Sơn Hà,… đã rất kiên cường trong cuộc tranh thương. Họ đã vượt qua chính mình để khẳng định, để tạo dựng nền tảng triết lý, đạo đức kinh doanh của người Việt. Họ đã làm nên hình ảnh mới của một đất nước không chịu sống quỳ! Tuy nhiên, những biến động về chính trị cũng như kinh tế trong suốt thế kỷ XX đã đẩy lùi nhiều thương hiệu nổi tiếng một thời rời khỏi thương trường… Đến hiện nay, chỉ còn thương hiệu nước mắm Liên Thành ra đời năm 1906 với biểu tượng con voi đỏ vẫn còn hiện diện trong đời sống kinh tế Việt Nam đương đại.

Ý tưởng nghiên cứu “Rồng đen Voi đỏ” được tác giả Võ Phúc Toàn bày tỏ: “Một câu hỏi đeo bám tôi khi thực hiện nghiên cứu này là liệu người Việt Nam có khả năng xây dựng nên những thương hiệu lớn về tiềm lực kinh tế và bền vững cùng thời gian không? Từ các cuộc vận động thay đổi tư duy kinh tế đầu thế kỷ XX cũng như thực tế hoạt động của giới doanh nhân trong nửa đầu thế kỷ XX đã cho thấy khả năng hoạt động trong lĩnh vực thương mại cũng như kỹ nghệ của người Việt".

“Voi đỏ” là nhãn hiệu của Công ty Liên Thành - một doanh nghiệp luôn nỗ lực xây dựng tính đoàn thể trong nghề nước mắm. Ra đời từ một cuộc vận động cứu nước phong trào Duy Tân đầu thế kỷ XX theo trào lưu mới, Liên Thành luôn thể hiện tính tiên phong của mình trong rất nhiều vấn đề trên thương trường, từ nhãn hiệu đến việc thành lập đoàn thể kinh tế cho các hộ làm nước mắm (hàm hộ). Việc dùng biểu tượng “Voi đỏ” làm nhãn hiệu kinh doanh của mình vào đầu thế kỷ XX đã cho thấy sự cấp tiến của những sáng lập viên Công ty Liên Thành. Biểu tượng loài voi dễ gợi nhớ đến những đoàn tượng binh hùng dũng trên chiến trường năm xưa cũng như tính bầy đàn của chúng trong môi trường tự nhiên, nay được đưa vào thương trường. Hình tượng này lại còn có ý nghĩa trong việc thúc đẩy tinh thần thực nghiệp và đoàn thể của người Việt trên trường kinh tế thời thuộc địa.

“Rồng đen" là nhãn hiệu của Công ty Háo Vĩnh lựa chọn việc buôn bán các mặt hàng nhập khẩu từ Pháp, trong đó tiêu biểu nhất là việc đưa hình ảnh con rồng Việt Nam lên nhãn hiệu xà bông Marseille. Nguyễn Háo Vĩnh là thanh niên từng tham gia phong trào Đông Du của Phan Bội Châu đầu thế kỷ XX.

Công ty của Nguyễn Háo Vĩnh được sinh ra chính trong cao trào tranh thương Việt - Hoa năm 1919. Tuy bán hàng nhập khẩu từ Pháp nhưng Nguyễn Háo Vĩnh đã chú ý thay đổi mẫu mã sản phẩm, nỗ lực cải tiến nhãn hiệu kinh doanh của công ty để thích ứng với tâm hồn người Việt. Điều này phản ánh những nỗ lực của người Việt để đạt hiệu quả cao nhất cũng như cải thiện vị thế của họ trên trường kinh tế.

Rồng là chúa trên trời, voi là vua dưới đất, hai biểu tượng quen thuộc trong đời sống tinh thần người Việt đã trở thành những nhãn hiệu nổi tiếng trên thương trường, tiêu biểu cho tinh thần và nghị lực kinh doanh của giới doanh nhân thời thuộc địa.

Phó giáo sư Tiến sĩ Trần Thuận nhận định: “Điều khiến tôi thích thú là việc tác giả Võ Phúc Toàn đã chọn hai biểu tượng tiêu biểu “Rồng đen Voi đỏ” để đặt tên cho cuốn sách. Khi thương hiệu mang hồn cốt và triết lý dân tộc thì giá trị lịch sử và tư tưởng tăng gấp nhiều lần”.