Giảm thiểu tổn thất thiên tai nhờ cảnh báo sớm và hành động sớm tại cộng đồng

Phát biểu tại buổi tọa đàm, Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Lê Công Thành nhấn mạnh, diễn biến thiên tai gần đây cho thấy xu hướng gia tăng rõ rệt, đòi hỏi phải có hành động quyết liệt và đồng bộ trong công tác phòng, chống lũ quét, sạt lở đất.

Theo Thứ trưởng, cảnh báo sớm và hành động sớm tại cộng đồng chính là yếu tố then chốt nhằm giảm thiểu tổn thất do thiên tai gây ra.

Tuy nhiên, ông cũng chỉ rõ, mặc dù công nghệ dự báo đã có nhiều tiến bộ, việc cảnh báo chi tiết đến cấp xã, thôn, bản và cụm dân cư vẫn còn là một thách thức lớn. Điều này đặc biệt đúng ở các khu vực vùng sâu, vùng xa - nơi người dân còn ít được tiếp cận thông tin, thiếu hệ thống cảnh báo trực tiếp, và còn nhiều hạn chế trong công tác chuẩn bị ứng phó.

Trong bối cảnh đó, Thứ trưởng Lê Công Thành đánh giá cao những nỗ lực và sáng kiến của Quỹ Cộng đồng phòng, tránh thiên tai thời gian qua. Theo Thứ trưởng, các hoạt động của Quỹ không chỉ mang ý nghĩa hỗ trợ kỹ thuật mà còn là cầu nối hiệu quả giữa ba chủ thể quan trọng: Nhà nước - giới khoa học - cộng đồng, góp phần xây dựng mô hình xã hội hóa phòng, chống thiên tai theo hướng hiệu quả, bền vững và lâu dài.

Thứ trưởng cũng nhấn mạnh, mô hình liên kết xã hội hóa phòng, chống thiên tai do Quỹ thúc đẩy là một hướng đi cần tiếp tục được khuyến khích, nhằm tạo điều kiện thuận lợi để huy động các nguồn lực ngoài ngân sách tham gia vào các chương trình vì cộng đồng, vì sự an toàn của người dân.

Thứ trưởng Lê Công Thành đề nghị làm rõ ngưỡng cảnh báo thiên tai để cộng đồng có thể chủ động hành động, nhấn mạnh yêu cầu thông tin phải xác thực, kịp thời, dễ hiểu và phù hợp với khả năng ứng phó của người dân.

Thứ trưởng cũng đề xuất phát triển cơ chế chia sẻ dữ liệu cảnh báo giữa các cấp và xây dựng quy trình sơ tán, hỗ trợ tại chỗ, kết hợp với việc vận dụng kinh nghiệm bản địa. Bên cạnh đó, cần triển khai công nghệ hiện đại để cảnh báo sớm lũ quét, sạt lở đất, và thúc đẩy xã hội hóa trong thiết lập các trạm cảnh báo tự động tại cộng đồng có nguy cơ cao.

Ông cũng khẳng định, Bộ Nông nghiệp và Môi trường sẽ tiếp tục chỉ đạo mở rộng mô hình, đổi mới công nghệ, hoàn thiện chính sách và phối hợp chặt chẽ với các bên liên quan để đưa sáng kiến thành hiện thực.

TS. Cao Đức Phát, Chủ tịch Quỹ Cộng đồng phòng tránh thiên tai, cho rằng việc triển khai Quyết định 1262/QĐ-TTg về cảnh báo sớm sạt lở đất, lũ quét đã tạo chuyển biến tích cực, góp phần tăng cường giám sát và cảnh báo thiên tai tại các khu vực miền núi, trung du. Nhờ sự hỗ trợ của Quỹ Thiện Tâm (Vingroup), quỹ đã lắp đặt 843 trạm đo mưa, 16 tháp cảnh báo lũ và hỗ trợ 85 đội xung kích cấp xã. Tuy nhiên, ông đánh giá hệ thống hiện nay vẫn chưa đồng bộ, chưa đáp ứng yêu cầu thực tế.

Ông đề xuất ba hướng ưu tiên: Xác định công nghệ phù hợp để giám sát và dự báo hiệu quả; tích hợp bản đồ rủi ro và thông tin cảnh báo vào hệ thống trực tuyến địa phương; và xây dựng cơ chế tổ chức, lực lượng ứng phó tại chỗ.

Ông nhấn mạnh, AI và công nghệ hiện đại chỉ có giá trị khi đi kèm khả năng xử lý thông tin nhanh và hành động kịp thời tại thực địa.

Dự báo, cảnh báo còn hạn chế về độ chi tiết

Ông Nguyễn Xuân Tùng, Phó trưởng phòng Ứng phó và khắc phục hậu quả thiên tai, Cục Quản lý đê điều và Phòng chống thiên tai cho rằng, công tác dự báo, cảnh báo đã có nhiều tiến bộ. Trung tâm Dự báo Khí tượng Thủy văn Quốc gia hiện phát hành bản tin cảnh báo khi có mưa lớn tại khu vực miền núi và đã thiết lập hệ thống cảnh báo trực tuyến đến cấp xã qua trang web chuyên biệt (luquetsatlo.nchmf.gov.vn). Các địa phương đã lắp đặt khoảng 1.500 trạm đo mưa tự động phục vụ cảnh báo và sơ tán kịp thời. Đồng thời, nhiều tỉnh, thành đã xây dựng kế hoạch phòng, chống thiên tai, tổ chức di dời người dân tại các khu vực nguy cơ cao, triển khai một số công trình cảnh báo và phòng chống lũ quét, sạt lở đất.

Tuy nhiên, vẫn còn nhiều tồn tại, hạn chế. Đặc điểm địa hình hiểm trở, độ dốc lớn, mưa lớn ngắn hạn và nền địa chất phức tạp khiến việc xác định chính xác vị trí và thời điểm xảy ra thiên tai gặp nhiều khó khăn. Hệ thống công trình phòng, chống còn thiếu và chưa hiệu quả; nhiều khu dân cư vẫn nằm trong vùng nguy hiểm nhưng chưa được di dời kịp thời. Dự báo và cảnh báo còn hạn chế về độ chi tiết và độ tin cậy; hệ thống quan trắc chưa phủ rộng, thiết bị nhiều nơi đã lạc hậu; bản đồ nguy cơ tỷ lệ nhỏ, chưa đến cấp thôn, bản, gây khó khăn trong công tác phòng ngừa và ứng phó.

Bên cạnh đó, nhận thức và kỹ năng ứng phó của cộng đồng, nhất là tại vùng sâu, vùng xa, còn hạn chế. Người dân thiếu kỹ năng sơ tán, ứng cứu khẩn cấp, lực lượng xung kích cấp xã thiếu nhân lực, thiết bị và đào tạo chuyên môn. Biến đổi khí hậu làm thay đổi quy luật mưa - lũ, gây bất định cho các mô hình dự báo truyền thống. Phát triển kinh tế - xã hội thiếu bền vững cũng làm gia tăng nguy cơ thiên tai, nhất là tình trạng phá rừng, khai thác khoáng sản, xây dựng trái phép trên sườn núi, ven sông... Trong khi đó, việc di dời dân cư vẫn gặp khó khăn do thiếu quỹ đất, kinh phí và bảo đảm sinh kế lâu dài, đặc biệt tại miền núi phía Bắc.

Trước thực trạng trên, đại diện Cục đề xuất một loạt giải pháp. Về thể chế, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý, tăng cường đầu tư vào công trình phòng, chống và hệ thống cảnh báo; đồng thời kiểm soát quy hoạch xây dựng, bố trí lại dân cư gắn với sinh kế. Về công nghệ, cần nâng cao năng lực dự báo mưa lớn ngắn hạn, xây dựng bản đồ rủi ro đến cấp thôn, bản, triển khai hệ thống cảm biến đo mưa, thiết bị cảnh báo kết hợp công nghệ số và AI.

Về cộng đồng, cần tổ chức truyền thông dễ hiểu, tập huấn ứng phó cho người dân, đặc biệt nhóm dễ bị tổn thương, đồng thời nâng cao năng lực và trang bị phương tiện cho lực lượng xung kích tại chỗ. Cuối cùng, cần đẩy mạnh hợp tác quốc tế, khuyến khích doanh nghiệp cung cấp giải pháp công nghệ phù hợp và huy động hiệu quả các nguồn lực tài chính như ngân sách nhà nước, quỹ thiên tai và các chương trình mục tiêu quốc gia.