Phải biết gieo đúng lúc

Tháng 10/2016, ông Paulo Henrique, một nông dân trồng ngô ở huyện Cascavel, bang Parana, đứng nhìn cánh đồng khô nứt nẻ của mình mà không thốt nên lời. Chỉ 3 ngày sau khi gieo hạt, một đợt hạn bất ngờ kéo dài khiến toàn bộ gần 20 ha ngô bị cháy khô.

“Chúng tôi đã quen canh lịch như cha ông, đến vụ là gieo thôi. Nhưng giờ thời tiết không còn như trước nữa,” ông nói. Mất trắng gần như toàn bộ vụ mùa, ông phải bán một phần gia súc để xoay vòng tiền giống.

Vụ mùa thất bát ấy là bước ngoặt đưa Paulo đến với ZARC - một công cụ dự báo gieo trồng do Bộ Nông nghiệp và Chăn nuôi Brazil phát triển. ZARC không thần kỳ, nhưng lại giống như chiếc đồng hồ báo thức của trời đất: nó dùng số liệu khí tượng tích lũy trong 30 năm để chỉ cho nông dân biết thời điểm nào là an toàn nhất để gieo trồng, tránh được mưa trái mùa hay đợt hạn bất ngờ.

“Tôi thử tuân theo các chỉ dẫn của ZARC, gieo muộn hơn 10 ngày. Mùa đó, năng suất ngô đạt 9,2 tấn/ha, cao nhất từ trước đến nay,” Paulo kể. Ông cũng điều chỉnh lại lịch vụ ngô safrinha (vụ hai), tiết kiệm cả phân bón và công phun thuốc vì cây khoẻ hơn, ít sâu bệnh hơn.

Bang Parana không chỉ có riêng Paulo. Đây là vùng trọng điểm về sản xuất ngô, với gần 2 triệu ha gieo trồng mỗi năm. Sau 5 năm áp dụng rộng rãi ZARC, tỷ lệ mất mùa do hạn đã giảm hơn 25%. Đặc biệt, vụ safrinha - vốn thường “đánh bạc” với lượng mưa còn sót lại - nay đã trở nên ổn định hơn hẳn. Câu chuyện của Paulo trở thành ví dụ điển hình trong các buổi tập huấn kỹ thuật do hội nông dân địa phương tổ chức.

Ở phía Bắc, tại bang Mato Grosso, nơi được mệnh danh là vựa đậu tương của Brazil, kỹ sư Joao de Lima vẫn còn nhớ rõ 3 năm liên tiếp nông dân phải cày đi cày lại vì mưa xuống muộn, hạt không nảy mầm đều. “Có năm, chúng tôi phải trồng giặm lại đến 30% diện tích, mất thêm tiền giống, công làm đất, phân bón, lại còn kéo dài thời gian thu hoạch,” ông chia sẻ.

Chính từ áp lực đó, Joao quyết định dùng ZARC để xác định lại thời điểm gieo. Thay vì bám lịch truyền thống, họ chuyển sang “canh trời bằng số liệu”. Từng hộ được tập huấn cách xem ứng dụng Plantio Certo, nơi hiển thị lịch gieo trồng an toàn cho từng cây, từng vùng. Những hộ đi tiên phong như gia đình ông Edson Lopes không chỉ được ngân hàng duyệt vay dễ dàng hơn, mà còn nâng năng suất từ 2,8 tấn/ha lên 3,2 tấn/ha trong vòng một mùa.

Báo cáo năm 2021 của cơ sở cho thấy rõ hiệu quả: năng suất tăng 12%, chi phí trồng giặm giảm hẳn, còn chi phí cho thuốc BVTV và nước tưới tiết kiệm bình quân 180 real/ha (gần 40 USD). Điều quan trọng hơn cả, theo ông Joao, là người nông dân bớt lo, vì họ có cơ sở để quyết định, không còn phải phán đoán kiểu "đoán mưa, đoán nắng" nữa.

ZARC (Zoneamento Agrícola de Risco Climatico), hiểu nôm na là bản đồ thời vụ chống rủi ro. Nó không bảo đảm 100% thắng lợi, nhưng giống như người bạn dẫn đường, giúp người trồng trọt biết lúc nào nên bước ra đồng. Để làm được điều đó, các nhà khoa học đã phải tổng hợp lượng mưa, nhiệt độ, độ ẩm đất và các yếu tố khí hậu khác của từng vùng trong 30 năm, rồi phân tích để xác định thời điểm gieo trồng ít rủi ro nhất.

Tính đến cuối năm 2023, đã có hơn 1,2 triệu lượt tải ứng dụng Plantio Certo, nơi mọi nông dân có thể tra cứu thông tin ZARC bằng điện thoại di động. Ứng dụng này giống như “lịch nông vụ biết nói”, giúp người dân xem được từng tuần cụ thể, cây trồng nào nên xuống giống, vùng đất nào thích hợp gieo gì. Và trong hơn 40 loại cây đã được cập nhật, ngô và đậu tương vẫn là “ngôi sao” được quan tâm nhất vì giá trị kinh tế cao và sự nhạy cảm với thời tiết.

Thêm ưu đãi từ các chính sách tín dụng

Không chỉ là chuyện sản xuất, ZARC còn ảnh hưởng đến cả túi tiền của nông dân. Từ năm 2017, Brazil quy định chỉ những hộ tuân thủ lịch ZARC mới được vay vốn ưu đãi từ Quỹ hỗ trợ nông nghiệp hoặc tham gia bảo hiểm mùa vụ. Điều này giúp ngân hàng yên tâm cho vay, vì có cơ sở đánh giá rủi ro cụ thể, còn nông dân cũng có thêm động lực tuân thủ thời vụ.

Theo một khảo sát tại bang Goias, một bang trung tâm của Brazil, số hộ tham gia bảo hiểm mùa vụ tăng gấp đôi chỉ trong ba năm sau khi áp dụng ZARC.

Viện Kinh tế Nông nghiệp Brazil tính toán rằng, sau 10 năm triển khai, ZARC đã giúp giảm gần 1/3 thiệt hại mùa vụ do thời tiết ở các bang trọng điểm. Ở nhiều nơi, người ta ví ZARC như “bản đồ thời tiết dành riêng cho cây trồng”, không phải để dự báo mưa nắng ngày mai, mà để biết nên gieo hạt khi nào để cây có đủ nước, đủ nắng và ít rủi ro nhất trong suốt thời gian sinh trưởng.

Không chỉ nói một lần rồi thôi, ZARC còn được cập nhật định kỳ theo diễn biến khí hậu. Khi hiện tượng El Nino hay La Nina xuất hiện, hệ thống sẽ điều chỉnh “cửa sổ an toàn” gieo trồng và đưa ra khuyến cáo mới. Nhờ đó, nông dân không bị động, mà có thể lên kế hoạch phòng bị từ sớm.

Câu chuyện từ Brazil cho thấy, dự báo khí tượng, nếu được xử lý và phổ cập đúng cách, không phải là thứ cao siêu dành cho phòng thí nghiệm, mà là công cụ thiết thực như chiếc cuốc, cái cày. Các công cụ thông minh không làm thay nông dân, nhưng giúp họ làm đúng lúc - điều kiện tiên quyết để mùa màng trúng lớn.

Với Việt Nam, một đất nước chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của biến đổi khí hậu, thời tiết ngày càng thất thường và sản xuất nông nghiệp vẫn dựa nhiều vào kinh nghiệm, bài học từ ZARC rất đáng suy ngẫm. Nếu có thể xây dựng một hệ thống tương tự, kết hợp dữ liệu khí tượng dài hạn, bản đồ đất và đặc điểm cây trồng, nông dân Việt Nam sẽ không còn “chờ trời”, mà sẽ biết “canh trời” bằng khoa học.

Và khi đó, mỗi hạt giống gieo xuống đất sẽ không còn là một canh bạc, mà là một quyết định có tính toán. Để không chỉ gieo đúng lúc, mà còn gặt đúng mùa.