Tiềm năng lớn nhưng chưa khai thác hiệu quả

Việt Nam từ lâu đã sở hữu tiềm năng lớn về phát triển nuôi trồng và xuất khẩu nhuyễn thể như nghêu, sò, hàu, ốc, mực và bạch tuộc.

Tuy nhiên, bất chấp lợi thế về điều kiện tự nhiên và sản lượng, ngành nhuyễn thể Việt Nam vẫn chủ yếu phát triển theo mô hình nhỏ lẻ, thiếu liên kết, chưa đáp ứng được các tiêu chuẩn quốc tế.

Trong bối cảnh toàn cầu ngày càng chú trọng đến sản phẩm thủy sản có nguồn gốc minh bạch, an toàn và bền vững, việc xây dựng các vùng nuôi nhuyễn thể đạt chuẩn quốc tế đang trở thành yêu cầu cấp thiết để nâng cao giá trị xuất khẩu và khẳng định vị thế của Việt Nam trên bản đồ thủy sản thế giới.

Theo Tổng cục Thủy sản, vùng nuôi đạt chuẩn quốc tế không chỉ là chứng nhận mang tính hình thức, mà là hệ thống các tiêu chí khắt khe liên quan đến an toàn thực phẩm, bảo vệ môi trường và trách nhiệm xã hội.

Những chứng nhận như ASC (Hội đồng Quản lý Nuôi trồng Thủy sản), BAP (tiêu chuẩn thực hành nuôi trồng thủy sản tốt nhất) hay MSC (Hội đồng Quản lý biển) là “giấy thông hành” bắt buộc để sản phẩm thủy sản có thể thâm nhập vào các thị trường cao cấp như EU, Mỹ và Nhật Bản.

Ví dụ như Nhật Bản, mỗi năm thị trường này nhập khẩu khoảng 300 triệu USD nhuyễn thể hai mảnh vỏ để tiêu thụ trong nước. Đặc biệt, với nhuyễn thể - nhóm động vật thân mềm sống phụ thuộc vào môi trường nước và rất nhạy cảm với ô nhiễm, việc bảo đảm vùng nuôi sạch, an toàn là yếu tố sống còn.

Khi vùng nuôi đáp ứng được các tiêu chuẩn quốc tế, chất lượng và độ an toàn của sản phẩm sẽ được kiểm soát chặt chẽ, không tồn dư kháng sinh, kim loại nặng hay vi sinh vật vượt ngưỡng. Đồng thời, chuỗi sản xuất cũng được chuẩn hóa để đảm bảo khả năng truy xuất nguồn gốc toàn diện, từ con giống, điều kiện môi trường đến thời điểm thu hoạch. Nhờ đó, sản phẩm dễ dàng đáp ứng yêu cầu của thị trường cao cấp như EU, Mỹ, Nhật (nơi chiếm tỷ trọng cao trong tiêu thụ nhuyễn thể toàn cầu).

Thực trạng vùng nuôi nhuyễn thể và những tồn tại

Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy khoảng cách giữa tiềm năng và năng lực thực tế vẫn còn rất lớn. Cũng theo Tổng cục Thủy sản, cả nước hiện có khoảng hơn 40.000 ha mặt nước ven biển nuôi nhuyễn thể, tập trung tại các địa phương như Quảng Ninh, Nam Định, Thanh Hóa, Khánh Hòa, Bến Tre, Trà Vinh và Cà Mau. Nhưng chỉ một số vùng nhỏ lẻ trong số đó đạt được chứng nhận quốc tế. Phần lớn vùng nuôi vẫn chưa được cấp mã số vùng theo tiêu chuẩn truy xuất nguồn gốc.

Nhiều khu vực phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm môi trường do nước thải sinh hoạt, sản xuất nông nghiệp đổ ra biển, nhất là tại các cửa sông.

Vấn đề con giống cũng là một nút thắt lớn. Theo Chi cục Thủy sản tỉnh Hà Tĩnh, nhiều hộ nuôi vẫn sử dụng giống tự nhiên chưa qua kiểm dịch, tiềm ẩn nguy cơ lây lan dịch bệnh và ảnh hưởng đến chất lượng đầu ra.

Bên cạnh đó, thiếu liên kết giữa người nuôi và doanh nghiệp chế biến khiến sản phẩm thường phải bán cho thương lái với giá thấp, thiếu ổn định, trong khi giá trị xuất khẩu bị đánh tụt vì thiếu thương hiệu và chưa chế biến sâu.

Hệ quả là dù Việt Nam đứng trong nhóm các quốc gia có sản lượng nhuyễn thể lớn, nhưng giá trị thu về chưa tương xứng, vẫn chủ yếu xuất khẩu dưới dạng nguyên liệu thô.

Giải pháp hướng tới phát triển bền vững và đạt chuẩn quốc tế

Để giải bài toán này, trước hết cần bắt đầu từ quy hoạch vùng nuôi tập trung và cấp mã số vùng truy xuất. Các địa phương cần lựa chọn những khu vực có điều kiện tự nhiên phù hợp như bãi triều, vịnh kín, ít chịu ảnh hưởng từ nguồn thải, đồng thời đầu tư hạ tầng phục vụ nuôi trồng như đường giao thông, cảng cá, hệ thống quan trắc môi trường. Khi vùng nuôi có mã số rõ ràng, sản phẩm mới đủ điều kiện đáp ứng yêu cầu truy xuất của các thị trường nhập khẩu lớn.

Tiếp theo là kiểm soát nghiêm ngặt môi trường và chất lượng nước. Theo VASEP, cần thiết lập hệ thống quan trắc định kỳ các chỉ số như độ mặn, pH, oxy hòa tan (DO), hàm lượng vi sinh và kim loại nặng. Tuyệt đối cấm sử dụng hóa chất, kháng sinh trong quá trình nuôi. Thay vào đó, có thể áp dụng các mô hình nuôi sinh thái kết hợp như nhuyễn thể - rong biển - cá để tái tạo nước sạch tự nhiên, cân bằng sinh thái và tăng hiệu quả kinh tế.

Vấn đề con giống và quy trình kỹ thuật cũng cần được chuẩn hóa. Tài liệu hướng dẫn thực hành nuôi trồng thủy sản tốt (VietGAP) khuyến cáo chỉ sử dụng giống từ các cơ sở được cấp chứng nhận kiểm dịch; ghi chép đầy đủ nhật ký nuôi; áp dụng công nghệ nuôi tiên tiến như treo lồng, giá thể hoặc hệ thống tuần hoàn nhằm tăng năng suất, kiểm soát dịch bệnh.

Đặc biệt, liên kết chặt chẽ giữa người nuôi và doanh nghiệp chế biến là chìa khóa để đảm bảo đầu ra ổn định và tăng giá trị. Cần có hợp đồng bao tiêu sản phẩm, đầu tư cơ sở sơ chế, đóng gói ngay tại vùng nuôi để giảm chi phí logistics, hướng đến xuất khẩu sản phẩm chế biến sâu như nhuyễn thể hấp sẵn, đóng hộp, tẩm gia vị…

Cuối cùng, để đạt được chứng nhận quốc tế, không thể thiếu vai trò hỗ trợ từ Nhà nước. Cần có chính sách tài trợ chi phí cấp chứng nhận, tổ chức đào tạo cho các hợp tác xã và tổ nuôi về quy trình đánh giá, tuân thủ tiêu chuẩn. Khuyến khích xây dựng thương hiệu tập thể cho sản phẩm nhuyễn thể sạch để nâng cao sức cạnh tranh và vị thế trên thị trường quốc tế.