LTS: Ở Việt Nam đang xôn xao trở lại khả năng dùng một bộ sách giáo khoa trong nhà trường và có nhận định rằng “Nước nào cũng có một bộ sách của Nhà nước” (1). Để rộng đường tham khảo, bài này cung cấp vài nét chính về quy trình chọn lựa sách giáo khoa cho các lớp từ Mẫu giáo đến lớp 12 của hệ thống trường công lập ở Bắc Mỹ (Hoa Kỳ và Canada, chú trọng vào Hoa Kỳ). K-12 hay PK-12 là cách ghi vắn tắt của trường công lập từ lớp Mẫu giáo (Kindergarten) hoặc Tiền Mẫu giáo (Pre-Kindergarten) đến lớp 12.

Dịch covid-19 năm 2020 đã làm thay đổi sâu sắc cục diện về tài liệu và hình thức giảng dạy ở khắp Bắc Mỹ. Việc học từ màn hình không còn là loại xa xỉ nữa. Những học khu (school district) trước đó đã trang bị những hình thức học online tỏ ra thích ứng dễ dàng hơn rất nhiều những nơi chỉ quen với cách học truyền thống trên lớp. Định nghĩa truyền thống về “sách giáo khoa”, do đó, đã thay đổi để bao gồm tất cả các phương tiện dùng giảng dạy, từ tài liệu in ấn đến tài liệu điện tử hay kết hợp cả hai, các phần mềm giao tiếp, các thiết bị phòng thí nghiệm, các dụng cụ lớp học, các nguồn tài liệu mở, và kể cả các tiêu chuẩn đánh giá học sinh.

Các tài liệu giảng dạy nói chung có thể chia thành hai loại chính: sách giáo khoa và tài liệu phụ trợ việc giảng dạy. Các tài liệu này có nhiệm vụ làm giàu kiến thức của học sinh, trợ giúp cho chương trình giảng dạy, giúp học sinh học hỏi. Chúng cần thể hiện được sự đa dạng phong phú không những của người dân Bắc Mỹ mà còn của thế giới, và phù hợp với khả năng và mức độ trưởng thành của học sinh (2).

Ai chọn sách giáo khoa và quy trình lựa chọn như thế nào?

Chính sách và quy trình chọn sách giáo khoa để dạy trong trường là một hệ thống phức hợp và mang tính đa dạng cao. Khi chúng tôi đến thư viện thành phố, nơi người ta có thể tìm kiếm mọi loại thông tin, người phụ trách thư viện sau một hồi lục lọi các dữ liệu trên máy cũng không thể cung cấp được một nguồn nào có ích, mang tính bao quát. Thông tin về vấn đề sách giáo khoa như một rừng mà mỗi cây mỗi hoa, mỗi nhà một cảnh, chẳng khác nào lạc vào cung điện Labyrinth không tìm được lối ra. Điều này do hai yếu tố: một mặt người ta muốn bảo đảm chất lượng cao của tài liệu học tập và sự tiếp cận công bằng cho mọi học sinh; mặt khác lại tôn trọng quyền tự chủ của các nhà giáo dục, muốn duy trì truyền thống tự trị của mỗi địa phương trong quyết định chọn sách cho khu vực mình.

Có hai mô hình chính về chính sách chọn sách giáo khoa cho nhà trường K-12: mô hình tập trung (centralized, state adoption) và mô hình không tập trung (decentralized, local adoption). Về mô hình tập trung, Bộ Giáo dục hoặc Hội đồng Giáo dục tiểu bang hay tỉnh bang (State Board of Education) có ảnh hưởng trực tiếp và quan trọng đến việc chọn tài liệu giảng dạy cho các trường K-12 của tiểu bang. Thường là Bộ hoặc Hội đồng Giáo dục xem xét và chấp thuận một danh sách chính thức các tài liệu giảng dạy, trong đó có sách giáo khoa. Lưu ý rằng danh sách này không phải chỉ có duy nhất “một bộ sách” giáo khoa. Nó gồm nhiều bộ sách được thông qua sau khi cân nhắc chất lượng thực hiện nội dung chương trình. Chúng như những ứng cử viên đã đáp ứng được yêu cầu qua vòng đầu để được địa phương chọn tiếp. Nếu muốn nhận quỹ mua tài liệu giảng dạy của tiểu bang thì các trường K-12 sẽ phải xem xét và chọn lựa tài liệu giảng dạy từ danh sách này.

Ở mô hình không tập trung (decentralized), thẩm quyền tuyển chọn tài liệu giảng dạy được đưa về địa phương, thường là cơ quan giáo dục địa phương hay các học khu. Trong một số trường hợp, thẩm quyền này giao về tận mỗi trường, và thậm chí cho các giáo viên đứng lớp. Các học khu hoặc các trường này quyết định mua tài liệu giáo khoa nào đáp ứng tiêu chuẩn riêng của họ. Ở những tiểu bang theo mô hình này, luật pháp và các chính sách của khu vực đều có chung nhận định là chuyên môn sư phạm của giáo viên rất quan trọng. Các quyết định mua sách giáo khoa không có sự tham gia của giáo viên thường khó dẫn đến thành công.

Ở Hoa Kỳ hiện có 19 tiểu bang và 2 vùng tự trị (territories) theo mô hình tập trung, và 31 tiểu bang theo mô hình không tập trung trong chọn sách giáo khoa (2). Tuy nhiên, thực tế không đơn giản và rạch ròi như vậy. Trong khi rất hiếm thấy tiểu bang nào áp dụng gắt gao mô hình tập trung, ngày càng nhiều tiểu bang theo mô hình tập trung có những áp dụng linh hoạt. Chẳng hạn họ yêu cầu chọn trong danh sách các tài liệu giảng dạy do tiểu bang đề nghị chỉ cho những môn ưu tiên, như môn đọc ở bậc tiểu học. Ở California, bậc tiểu học thì theo mô hình tập trung, nhưng ở bậc trung học thì lại cho phép các học khu tự chọn sách giáo khoa. Tuy nhiên, việc tự chọn này phải đáp ứng hai điều kiện. Một là quá trình xét duyệt phải khẳng định các tài liệu giảng dạy được chọn là tuân thủ các tiêu chuẩn của tiểu bang về nội dung. Hai là đa số thành viên trong hội đồng xét duyệt phải là các giáo viên đứng lớp của các bộ môn và các cấp lớp mà sẽ dùng các tài liệu đang được xét duyệt. Một số chính quyền tiểu bang, chẳng hạn như Texas, tuy theo mô hình tập trung nhưng cho phép các học khu tự đưa ra tiêu chuẩn riêng. Họ cũng có thể dùng một phần quỹ tài trợ để mua các tài liệu giảng dạy không nằm trong danh sách của tiểu bang sau khi được một hội đồng địa phương xác nhận các tài liệu này tuân theo tiêu chuẩn giáo dục chung của tiểu bang (2, 4, 8).

Chưa kể, ngày càng có nhiều những tiểu bang theo mô hình tập trung uyển chuyển hơn, dùng những hướng dẫn của tiểu bang, kết hợp với thực tế và kinh nghiệm giảng dạy của giáo viên ở địa phương. Trong 19 tiểu bang áp dụng mô hình tập trung, chỉ ở một số tiểu bang là học khu phải chọn tài liệu giảng dạy trong danh sách tiểu bang đưa ra. Chẳng hạn Texas và New Mexico chỉ đưa danh sách đề nghị chứ không bắt buộc. Ngay cả khi chọn trong danh sách này, chỉ có 1/3 giáo viên dùng các tài liệu này thường xuyên mà không bổ sung thêm kiến thức. Một nghiên cứu cho thấy phần lớn giáo viên đã thêm vào rất nhiều những kiến thức bên ngoài khi phải dùng các sách giáo khoa họ không được chọn theo ý. Nhiều người còn tự xây dựng hoàn toàn bài học dựa trên nhiều sách giáo khoa khác nhau. Một cách làm nữa của mô hình này là như  tiểu bang Delaware, tuy khuyến khích các trường chọn tài liệu giảng dạy trong danh sách tiểu bang đưa ra nhưng cho thêm ngân sách về địa phương để họ mua những tài liệu chất lượng cao, và tài trợ cho những huấn luyện chuyên môn cho giáo viên (3).

Tương tự, ở những tiểu bang theo mô hình không tập trung, tuy địa phương được tự do chọn sách giáo khoa, chính quyền tiểu bang cũng có những ảnh hưởng nhất định về các tiêu chuẩn học thuật (academic standards), có kiểm tra về rủi ro cao, có hệ thống giải trình trách nhiệm.

Những điều này gián tiếp định hình thị trường sách giáo khoa và tác động đến những quyết định mua sách ở địa phương. Do đó, chính quyền không đóng vai trò độc đoán, hoặc là kẻ quan sát thụ động, mà là người quản lý với nhiều quyền lực, là người gác cổng, và người chỉ dẫn về mặt chất lượng. Với các đặc điểm này, những tiểu bang muốn tăng các hoạt động và giảng dạy trong lớp dựa trên các tài liệu chất lượng cao thì việc cho địa phương tự chọn tài liệu giảng dạy chỉ là bước đầu tiên để đạt hiệu quả giáo dục.

Để hiểu đúng mô hình của mỗi tiểu bang, cần nghiên cứu các cơ chế lập pháp và cơ chế tài chính đặc trưng, những điều qui định rõ sự cân bằng quyền lực giữa trung ương và địa phương.

Nguyên tắc cân bằng giữa vai trò hướng dẫn của tiểu bang và quyền tự trị của địa phương còn đi xa hơn việc chọn sách giáo khoa chính, khiến cho ngay cả ở các học khu theo mô hình tập trung, quyền chọn lựa các tài liệu phụ trợ tối hậu rốt cục thường dành lại cho các trường, phòng giáo dục, giáo viên đứng lớp, nhất là đối với các bộ môn như tiếng Anh (English language Arts), chẳng hạn ở học khu Los Angeles, California. Ở đây, thường là các thầy cô môn tiếng Anh chọn vài tác phẩm chính trong chương trình yêu cầu cho mỗi lớp, nhưng về đến lớp học thì mỗi giáo viên được tự do chọn thêm các sách vở khác, chia nhóm học sinh, giao cho đọc, và xây dựng môn học theo cách của mình.

Một mẫu mực cho sự cân bằng này là học khu Wilkes County Schools của quận Wilkes thuộc tiểu bang North Carolina. Trong tổng số 115 quận của tiểu bang, học khu Wilkes được xếp hạng thứ 19, là nơi tốt thứ 4 để dạy học trong toàn tiểu bang. Giáo viên của học khu xếp hạng 6 về khả năng giảng dạy. Mỗi 15 học sinh có một giáo viên. Học khu Wilkes điều hành 22 trường công với khoảng 9.300 học sinh từ lớp tiền Mẫu giáo đến lớp 13 (lớp 13 như kiểu dự bị đại học cho những học sinh muốn học tiếp), trong số đó học sinh da màu chiếm 30% (2).

Ở đây, việc chọn các tài liệu phụ trợ được giao cho một Hội đồng gồm các vị có chuyên môn của trường do Hiệu trưởng bổ nhiệm, các giáo viên của mọi bộ môn và cấp lớp, thậm chí cả quản thủ thư viện. Hội đồng phải đánh giá những tài liệu đang dùng bằng những công cụ đánh giá không thiên vị do các nhà giáo dục chuyên môn biên soạn. Nếu được, phải xem xét tài liệu giảng dạy trước khi mua. Trường cũng thường xuyên cập nhật để loại bỏ những tài liệu cũ đã lạc hậu, và thay các sách đã bị hư hại hay mất mát.

Ở Canada, hiến pháp quy định quyền chọn sách giáo khoa hoàn toàn nằm ở mỗi tỉnh bang (tương đương với tiểu bang của Hoa Kỳ). Tuy nhiên, mức độ can thiệp của chính quyền liên bang thay đổi rất nhiều từ tỉnh bang này sang tỉnh bang khác. Chẳng hạn ở Ontario, quy trình đưa ra danh sách chính thức các tài liệu giảng dạy được tỉnh bang phê chuẩn bắt đầu sau khi Bộ Giáo dục sửa đổi chương trình. Bộ mời các nhà xuất bản nộp sách giáo khoa và thuê một Hội đồng xét duyệt và tuyển chọn. Các nhà xuất bản muốn nộp sách giáo khoa “ứng thí” phải trả lệ phí cho việc xét duyệt. Hội đồng xét duyệt thuộc các công ty tư nhân của tỉnh bang sẽ bổ nhiệm những chuyên gia giáo dục của địa phương để khảo định sách. Hội đồng phải chọn những sách giáo khoa trong danh sách những tài liệu giảng dạy đã được Bộ Giáo dục phê chuẩn. Những sách này phải đạt được ít nhất 85% yêu cầu về chương trình cho từng môn ở mỗi lớp. Những tiêu chuẩn khác như các ích lợi rõ rệt cho học sinh, hiệu quả sư phạm, không mang tính kỳ thị, cổ võ cho sự đa dạng, và bắt kịp thời đại cũng được xem xét.  Cũng cần nói thêm là tiêu chuẩn còn gồm những đặc trưng kinh tế quốc gia, căn cước và văn hoá dân tộc, chẳng hạn như nội dung bài học hướng về Canada, sách giáo khoa in ở Canada, và nếu có thể thì các tác giả là công dân hoặc thường trú nhân Canada (6). https://www.ontario.ca/page/trillium-list là đường link của danh sách tài liệu hiện hành, được chấp thuận dùng cho các lớp K-12 trong những trường công lập. Trang này cũng cho thông tin về cả những sách giáo khoa trước đây có trong danh sách nhưng nay đã bị loại bỏ. Điều khoản 298 trong đạo luật Giáo dục yêu cầu các Hiệu trưởng chọn tài liệu từ danh sách này sau khi đã tham khảo ý kiến của các giáo viên trường mình. Trong khi đó, tỉnh bang Alberta chỉ đưa ra hướng dẫn và đề nghị, và để cho các cơ quan giáo dục từng địa phương quyết định họ muốn chọn tài liệu gì giảng dạy.

Lưu ý là những quy định này chỉ dành cho các trường công lập, nhận quỹ tài trợ giáo dục của chính phủ. Trường tư thục thì muốn dùng sách gì tùy ý.

Mô hình tập trung nhằm vào việc đem lại công bằng, đa dạng và sách có chất lượng tốt cho học sinh dù ở đâu và thuộc tầng lớp xã hội nào; giảm gánh nặng soạn bài cho giáo viên; chính phủ mua nhiều nên được giá thấp tiết kiệm ngân sách; giảm việc giáo viên có thể dùng những nội dung trên internet không được kiểm định. Thêm nữa, nếu địa phương tự chọn lựa sách trong danh sách các tài liệu giảng dạy thì có thể trùng lặp với chọn lựa của tiểu bang, như vậy sẽ tốn thêm thì giờ và tiền bạc vào những việc nhẽ ra tiểu bang có thể làm thay.

Cái dở của mô hình tập trung là cứng nhắc, không thích ứng được nhu cầu và văn hoá đa dạng của học sinh ở mỗi địa phương; xem học sinh thành phố lớn cũng như học sinh ở thôn quê như nhau; chậm trễ trong việc cập nhật kiến thức nhất là với các môn khoa học, kỹ thuật và khoa học xã hội; có nhiều rủi ro mang tính kỳ thị về dẫn đến những chọn lựa sách giáo khoa nặng thiên kiến, chịu sự kiểm duyệt, và đôi khi miêu tả một số sự kiện không chính xác (7). Cuối cùng, mô hình tập trung coi nhẹ trình độ chuyên nghiệp của giáo viên.

Mô hình không tập trung tôn trọng tính tự chủ và tin tưởng vào trình độ chuyên nghiệp của giáo viên, đáp ứng được các nhu cầu khác biệt và cụ thể của từng địa phương, khuyến khích được học sinh tham gia vào hoạt động trong lớp, nhất là môn tập đọc, và mang tính uyển chuyển, thích nghi cao. Cái bất lợi của mô hình không tập trung là có thể gây ra bất bình đẳng giữa các vùng. Những vùng có đội ngũ giáo viên giỏi và đông, người dân có khả năng tài chính khá, nhiều nguồn tài lực, v.v. thì học sinh có ưu thế được học những sách tốt hơn học sinh ở những vùng nông thôn thưa thớt, dân nghèo hơn, và nguồn tài lực hạn chế. Mô hình này cũng tạo thêm gánh nặng soạn bài cho giáo viên, còn học sinh có thể có chỗ hụt hẫng trong kiến thức vì các thầy cô dùng các tài liệu giảng dạy khác nhau. Chất lượng học hành do đó cũng không đều.

Tóm lại, các tiểu bang cần biết rằng về chất lượng của tài liệu giảng dạy, không có một luật lệ bắt buộc hoặc một hình thức khuyến khích nào có thể bảo đảm rằng các thầy cô giáo, nhà trường, và học khu tin vào những khẳng định của người khác. Một số tiểu bang như Wyoming còn nói rõ là cấm Bộ giáo dục tiểu bang đưa ra danh sách các tài liệu được phê chuẩn, và nhấn mạnh quyền chọn lựa tài liệu giảng dạy của địa phương. Các tiểu bang, vì vậy, như người làm xiếc trên dây, phải bước thận trọng giữa việc hướng dẫn các trường học và học khu chọn và dùng tài liệu chất lượng cao trong khi vẫn phải tin tưởng và duy trì tính tự trị của địa phương. Cách làm gọn nhất là cung cấp nhiều chọn lựa cho các tài liệu giảng dạy có chất lượng cao để các học khu chọn, hơn là áp đặt những tài liệu cụ thể nào đó.

Ai trả tiền mua sách giáo khoa?

Ở Canada, dù theo mô hình nào, ở tỉnh bang nào, học sinh ở các trường công lập K-12 nói chung đều không phải trả tiền thuê sách giáo khoa. Chỉ khi nào làm mất sách, làm hư hỏng thì mới phải trả tiền, hoặc khi học sinh muốn mua những thứ phụ trợ không yêu cầu cho môn học như quần áo thể dục hoặc hộp màu vẽ thì tự trả tiền lấy.

Ở Hoa Kỳ thì đa dạng hơn. Trong khi đại đa số các tiểu bang cung cấp sách giáo khoa và các tài liệu học tập miễn phí cho học sinh, hiếm hoi có một vài nơi học sinh phải trả tiền thuê sách, học xong trả lại sách cho trường. Tuy nhiên ở những nơi này, có một hệ thống phong phú các quy định giúp học sinh được miễn phí sách, để bảo đảm không có học sinh nào không có sách học chỉ vì không trả nổi. Chẳng hạn những học sinh nào đã được nhận khẩu phần bữa trưa miễn phí thì cũng tự động được mượn miễn phí sách giáo khoa. Trong năm học 2023-2024, con em những gia đình 4 người mà thu nhập dưới 39 ngàn Mỹ kim một năm được miễn phí sách. Việc làm đơn xin miễn cũng đơn giản, và là thông tin được giữ kín cho học sinh. Khoản tiền thuê sách này cũng tuỳ theo tiểu bang. Ví dụ ở Arizona và Kentucky phí chỉ áp dụng cho học sinh ở bậc trung học (Hình). Ở Hawaii thì chỉ trả phí nếu làm hỏng sách. Ở Michigan, North Dakota, và U.S. Virgin Islands thì khi học sinh trả sách sẽ được nhận lại tiền đặt cọc.

Để kết luận, một trong những kết quả của nghiên cứu chính sách về sách giáo khoa cho thấy sự thành công của việc chọn đúng sách phụ thuộc vào các học khu và lãnh đạo trường. Do đó, các lãnh đạo giáo dục địa phương cần được mời đối thoại về tài liệu giảng dạy. Tư liệu cho thấy những hiệu trưởng thành công trong việc khuyến khích giáo viên dùng những tài liệu này phần lớn trong lớp là khi kết hợp nội dung chương trình với quá trình quan sát của chính giáo viên khi dùng tài liệu ấy để giảng dạy. Việc bồi đắp kiến thức cho lãnh đạo địa phương về chất lượng tài liệu giảng dạy không chỉ khiến chọn mua được sách giáo khoa tốt mà còn biến họ trở thành một nguồn tham khảo ý kiến đáng tin cậy cho những việc bổ sung sửa chữa sau này (3). Cuối cùng, một hệ thống uyển chuyển, kết hợp những điểm mạnh của mỗi mô hình như trường hợp ở một số tiểu bang đã nhắc ở trên, tỏ ra thành công hơn là hệ thống dùng cứng nhắc một mô hình.

Tài liệu tham khảo:

1. Thành Chung. “Cơ quan Quốc hội đề nghị nghiên cứu có bộ sách giáo khoa dùng chung, từng bước miễn phí cho học sinh”. Tuổi Trẻ, 13/08/2025.
2. Wilkes County Schools. [2005], 2022. Selection of Textbooks and Supplementary Materials. Tiểu bang North Carolina.
3. Sy Doan and Julia Kaufman. 2024. What role do States Play in Selecting K-12 Textbooks?. The Journal of the National Association of the State Boards of Education.
4. Kyle Zinth. 2005. State Notes Textbook Adoption. Denver, Colorado.
5. LA Pilot Schools Manual 2021-2022 Guidelines for Piloting Textbooks and Instructional Materials. [1989], [2015], 2021-22.
6. Ontario. 2020-25. Phụ chú về sách giáo khoa và các tài liệu giảng dạy khác ở Ontario.
7. Morgan Polikoff. 2023. Beyond Standards: The Fragmentation of Education Governance and the Promise of Curriculum Reform. Cambridge, MA: Harvard Education Press.
8. Department of Education, California. 2024. Instructional Materials Adoptions.