Theo đó, Tòa án nhân dân Tối cao đã ban hành Nghị quyết số 04/2025 về hướng dẫn áp dụng các tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự, các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự quy định tại Điều 51 và Điều 52 Bộ luật Hình sự.
21 trường hợp được áp dụng tình tiết giảm nhẹ
Tại Điều 2 Nghị quyết số 04/2025 đã hướng dẫn và giải thích rõ nội dung của từng tình tiết giảm nhẹ được quy định tại khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự. Có 21 trường hợp được áp dụng tình tiết giảm nhẹ, gồm: Người phạm tội đã ngăn chặn hoặc làm giảm bớt tác hại của tội phạm; người phạm tội tự nguyện sửa chữa, bồi thường thiệt hại hoặc khắc phục hậu quả; phạm tội trong trường hợp vượt quá giới hạn phòng vệ chính đáng; phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết; phạm tội trong trường hợp vượt quá mức cần thiết khi bắt giữ người phạm tội;
Phạm tội trong trường hợp bị kích động về tinh thần do hành vi trái pháp luật của nạn nhân gây ra; phạm tội vì hoàn cảnh đặc biệt khó khăn mà không phải do mình tự gây ra; phạm tội nhưng chưa gây thiệt hại hoặc gây thiệt hại không lớn; phạm tội lần đầu và thuộc trường hợp ít nghiêm trọng; phạm tội vì bị người khác đe dọa hoặc cưỡng bức; phạm tội trong trường hợp bị hạn chế khả năng nhận thức mà không phải do lỗi của mình gây ra; phạm tội do lạc hậu;
Tòa án nhân dân Tối cáo hướng dẫn và giải thích rõ nội dung của từng tình tiết giảm nhẹ được quy định. Ảnh: Tòa án nhân dân Tối cao.
Người phạm tội là phụ nữ có thai, người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên; người phạm tội là phụ nữ có thai”, “Người phạm tội là người đủ 70 tuổi trở lên; người phạm tội là người có bệnh bị hạn chế khả năng nhận thức hoặc khả năng điều khiển hành vi của mình; người phạm tội tự thú; người phạm tội thành khẩn khai báo, ăn năn hối cải; người phạm tội tích cực hợp tác với cơ quan có trách nhiệm trong việc phát hiện tội phạm hoặc trong quá trình giải quyết vụ án; người phạm tội đã lập công chuộc tội; người phạm tội là người có thành tích xuất sắc trong sản xuất, chiến đấu, học tập hoặc công tác; người phạm tội là người có công với cách mạng hoặc là cha, mẹ, vợ, chồng, con của liệt sĩ.
Phạm tội do lạc hậu
Trong các vụ án hình sự, các tình tiết giảm nhẹ chiếm đa số và thường xuyên được các cơ quan tố tụng áp dụng cho các bị can/bị cáo. Tuy nhiên, tình tiết giảm nhẹ "phạm tội do lạc hậu”, lại ít được Toà án chấp nhận do bị cáo không thoả mãn điều kiện được áp dụng.
Để tạo điều kiện cho các trường hợp được áp dụng tình tiết giảm nhẹ "phạm tội do lạc hậu”, Nghị quyết số 04/2025 đã hướng dẫn và giải thích rõ nội dung tình tiết này.
Theo hướng dẫn, “phạm tội do lạc hậu” là trường hợp phạm tội do nhận thức, trình độ thấp kém mà không nhận thức đầy đủ tính chất nghiêm trọng do hành vi của mình gây ra hoặc không theo kịp đà tiến bộ, đà phát triển chung của xã hội. Chỉ áp dụng tình tiết “phạm tội do lạc hậu” nếu sự lạc hậu đó là do nguyên nhân khách quan đưa lại (do đời sống xã hội nên không hiểu biết hoặc kém hiểu biết về pháp luật, không được học tập, không có điều kiện thực tế để nhận biết cái đúng, cái sai trong cuộc sống...).
Tòa án nhân dân Tối cao lấy ví dụ: Sùng Văn A là người dân tộc thiểu số, sinh sống ở vùng có điều kiện kinh tế xã hội đặc biệt khó khăn vẫn còn phong tục bắt vợ từ sớm. A đã bắt chị Vàng Thị B 14 tuổi về làm vợ nhưng không có sự đồng thuận của chị B dẫn đến chị B có con khi mới 15 tuổi. Trường hợp này, Sùng Văn A được áp dụng tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại điểm m khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự.
Phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết
Nghị quyết số 04/2025 cũng làm rõ tình tiết giảm nhẹ “phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết” quy định tại điểm d khoản 1 Điều 51 Bộ luật Hình sự. Theo đó, tình tiết này là trường hợp người phạm tội vì muốn tránh gây thiệt hại cho quyền và lợi ích hợp pháp của mình, của người khác hoặc lợi ích của nhà nước, cơ quan, tổ chức mà không còn cách nào khác là phải gây một thiệt hại nhỏ hơn thiệt hại cần ngăn ngừa nhưng thực tế thiệt hại gây ra rõ ràng vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết (thiệt hại thực tế bằng hoặc lớn hơn thiệt hại cần ngăn ngừa).
Để dễ hiểu, Tòa án nhân dân Tối cao đưa ra ví dụ: Khi xảy ra cháy ở cửa hàng, mặc dù đám cháy đã được khống chế nhưng vẫn để lại lượng khói lớn, Nguyễn Văn A là nhân viên cho rằng đám cháy sẽ lây lan sang nhà để xe nên đã phá cửa và tường nhằm mục đích lấy xe máy của mình trị giá 20.000.000 đồng. Hành vi của A đã gây ra thiệt hại thực tế là 100.000.000 đồng, thiệt hại này lớn hơn thiệt hại phải ngăn ngừa nên hành vi của A đã vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết. Trường hợp này, Nguyễn Văn A được áp dụng tình tiết giảm nhẹ “phạm tội trong trường hợp vượt quá yêu cầu của tình thế cấp thiết”.
