Rất lâu rồi tôi chưa có dịp ra với những cánh đồng. Ngoại thành Hải Phòng quê tôi, như nhiều vùng quê đã mất dần ruộng bởi bị các chung cư, khu công nghiệp chiếm đoạt. Chỉ riêng những cánh đồng trong nghệ thuật là còn mãi mãi.

Ảnh mang tính minh họa

Trong đời làm phim tài liệu, hơn 50 năm, vào thế kỷ trước, tôi đã ghi được nhiều hình ảnh cánh đồng mà giờ đây mỗi lần khi chiếu phim lên xem lại, tôi cứ tưởng mình còn đang quay phim ở đấy.   

Gió quê dào dạt trên những cánh đồng ở đồng bằng Bắc bộ. Phía xa xa, có một đoàn người đang gánh lúa. Một cảnh lia máy mềm mại tưởng chừng như không có gì dịu dàng hơn. Sự mênh mông của cánh đồng làm cho người mình nhẹ bỗng.

Đoàn người gánh lúa tới gần, anh bạn quay phim đi cùng tôi phục xuống bờ ruộng lấy một góc máy hất lên trời, ghi những gương mặt nông dân gánh lúa lướt qua ống kính, lấp loá những nụ cười tươi sáng, những bó lúa nhịp nhàng. Những năm đó còn giống lúa cũ, cao quá đầu người.

Lại nhớ đến anh Dương Bích Liên (1924 - 1988) - hoạ sĩ, có bức tranh “Được mùa” nổi tiếng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, cũng một giống lúa như thế, cao gần bằng đầu người trĩu bông la đà. Hai chị em cô bé gánh lúa ở một góc hình, bố cục rất lạ. Tôi nhớ đôi mắt em bé, thăm thẳm đưa ta về những cánh đồng xa xôi…

Tôi gặp nhạc sĩ Phạm Duy (1921 - 2013) đi cùng nhà thơ Thụy Kha ở nhà bạn tôi là Hoàng Gia Cung, nhân nhắc đến bài “Gánh lúa” - một ca khúc thời tiền chiến - Lão bà tóc trắng kĩu kịt quang gánh, môi trầu mà tươi đám cỏ xanh… Hơn nửa thế kỷ trôi qua rồi mà môi trầu còn thắm đến bây giờ.

Miền Trung, từ trên máy bay nhìn xuống, những cánh đồng khô hạn tựa tấm áo vá bạc màu xác xơ trong gió, như trong trường ca “Trầm tích” của Hoàng Trần Cương: Miền Trung mỏng và sắc như cật nứa…/Mảnh đất nghèo mồng tơi không kịp rớt/ Lúa con gái mà gầy còm úa đỏ…

Người bạn quay phim của tôi ghi được hình ảnh một bà mẹ miền Trung gánh đôi quang gánh nặng trĩu đi qua cánh đồng cát trắng, gió Lào ào ạt, chiếc váy sồi căng ra như một cánh buồm. Tôi nói với Hoàng Trần Cương: Cương ơi, nhớ thương muôn đời những đồng cát trắng, những mẹ miền Trung!

Nhiều lần tôi đi qua những cánh đồng Tuy Hoà - Phú Yên. Gió lồng lộng như trong cơn bão táp. Cánh đồng lúa xanh cuồn cuộn sóng. Những cánh đồng trên khắp đất nước, không có nơi nào gió to, sóng lúa đẹp dữ dội đến thế! Ôi, cái gió Tuy Hoà/ Cái gió hào hùng và phóng túng (thơ Trần Mai Ninh - “Nhớ máu”).

Vựa lúa Việt Nam - những cánh đồng bạt ngàn của các tỉnh đồng bằng sông Cửu Long, có những chiếc xe trâu chở lúa kẽo kẹt những buổi chiều tà, đẹp và thanh bình như trong văn tả cảnh của Bình Nguyên Lộc - nhà văn Nam Bộ.

Ngược đường lên Tây Bắc, qua những cánh đồng Mường Thanh - Điện Biên, trên đường đi Phong Thổ, Sìn Hồ, con đường lượn ngoằn ngoèo giữa điệp trùng núi cao. Bất chợt ngửa mặt nhìn trời, xa tít trên đỉnh núi là những ruộng lúa bậc thang đang vào mùa, lung linh như áng mây vàng.

Tôi đã có lần thăm người anh em kết nghĩa là Mùa Sống Lử, ở một cánh đồng trên đỉnh núi. Ban đêm, ngồi uống rượu ngắm sao trời. Những ngôi sao gần gũi như giơ tay là hái được, lung linh hạt ngọc, tựa những bông lúa toả hương thơm bên mâm rượu, trong lòng tay mình.

Những ngày ngồi thuyền, phiêu lãng trên Đồng Tháp Mười, những cánh đồng lúa Trời nặng trĩu bông, la đà trên mặt nước, ràn rạt chạm vào mũi thuyền. Con thuyền rẽ lúa mà đi. Nghe ông Tư đàn cò vừa chơi đàn, vừa hát “Dạ cổ hoài lang”: Từ là từ phu tướng/ Bảo kiếm sắc phong lên đàng…

Chừng nửa buổi, lúa đã gặt đầy thuyền, ghé vào bên bờ ruộng, gầy một bếp lửa lom dom, nướng những con cá đồng tươi uống rượu. Cánh đồng mênh mông nước nổi, vọng lại tiếng cười của các cô chở lúa trên đồng, áo đen, khăn rằn. Đường chừ xa ong bướm / Xin chớ đừng phụ nghĩa tào khang… Nghĩa tào khang là nghĩa phu thê, vợ chồng. Tháp Mười có cánh đồng Phu Thê, hai vợ chồng chung sức gặt hết cả một đồng lúa Trời.

Mùa nước nổi, cánh đồng rực vàng hoa điên điển. Nhớ vị canh chua cá lóc nấu điên điển. Nhớ bộ phim “Cánh đồng hoang” (Bông sen Vàng Liên hoan phim Việt Nam lần 5, 1980 và Huy chương Vàng tại Liên hoan phim quốc tế Moskva 1981) của đạo diễn NSND Nguyễn Hồng Sến (1933 - 1995), vợ chồng anh Ba Đô (Lâm Tới và Thúy An đóng) và đứa con nhỏ sống ở nhà chòi trên nước quần nhau với máy bay trực thăng của giặc Mỹ trên đồng lúa nước.

Sau năm 1975, sau thời gian thực tập tại Bulgaria và Cộng hòa Dân chủ Đức trở về, Hồng Sến làm đạo diễn bộ phim truyện đầu tay "Mùa gió chướng" (Bông sen Bạc LHP Việt Nam 1980). Cũng tại LHP này, bộ phim thứ hai của Hồng Sến kể về cuộc sống gian nan của cặp vợ chồng cùng con trai nhỏ ở vùng Đồng Tháp Mười được vinh danh. “Cánh đồng hoang” - tác phẩm điện ảnh mang cái đẹp bi tráng và trữ tình đầy chất Nam bộ hào sảng.

Tính cách ưa sông nước của Hồng Sến thường được đưa vào nhân vật, khi ông để Ba Đô đi bắt rắn trên đồng nước. Người đàn ông to, khỏe, mạnh mẽ, nhanh nhạy như rái cá là một trong những phân đoạn đặc sắc. Cảnh trữ tình và mang chất Hồng Sến, chất Nam bộ tiêu biểu nhất là cảnh vợ chồng Ba Đô và Sáu Xoa hết giận nhau, chèo thuyền tìm gọi nhau trên cánh đồng Tháp Mười lộng gió mênh mông lúa, hoa điên điển và các loài thủy sinh quấn quýt bên người trong những tiếng gọi âm vang đầy sức sống và yêu thương mãnh liệt như cả đất trời chỉ có đôi lứa ấy. Đây cũng là hai tác phẩm nổi trội của Hồng Sến mà chỉ cần với 2 phim ảnh phong cách nghệ thuật và dấu ấn của ông đã đi vào lịch sử điện ảnh cách mạng Việt Nam, “Cánh đồng hoang” là phim kinh điển.

Một đêm giáp Tết cách đây đã lâu, hồi Hồng Sến còn sống, dự liên hoan phim ở nước ngoài về, ghé thăm bạn bè làm phim tài liệu ở Hãng phim Tài liệu và Khoa học Trung ương 465 (trước là số 72) Hoàng Hoa Thám, Hà Nội. Gần nửa đêm, cả bọn uống rượu say ở quán cụ Lý dốc Tam Đa. Quán không có gì nhắm, chỉ có mấy tràng pháo tết treo lủng lẳng. Sến uống say, cứ xong một tuần rượu lại đốt một tràng pháo đùng đùng đùng, giao hẹn không thằng nào được bỏ cuộc. Tôi sợ quá, lẻn ra ngoài quán, chạy lên đỉnh dốc.

Đêm khuya thanh vắng, nghe thấy tiếng dép bạch bạch bạch đuổi theo. Hồng Sến túm được tôi, dong trở lại quán trong tiếng pháo nổ đùng đùng. Tôi nhớ Hồng Sến, một giáp rồi đã thành người thiên cổ. Nhớ những ngày phiêu lãng trên đồng. Nhớ “đứa trẻ chăn trâu, con nhà giời” Đồng Đức Bốn (1948 - 2006) có tập thơ Chăn trâu đốt lửa (NXB Lao động, 1993) trong đó bài thơ nổi trội được nhiều người nhớ, cùng tên với nhan đề: Chăn trâu cắt cỏ trên đồng/Rạ rơm thì ít gió đông thì nhiều/Mải mê đuổi một cánh diều/Củ khoai nướng để cả chiều thành tro…

Giờ thì tôi muốn tin bằng niềm mơ mộng trẻ thơ, chỉ những nghệ sĩ và những ai yêu nghệ thuật mới giữ được những cánh đồng…