* Việc biên soạn các bộ Bách khoa toàn thư bắt đầu trên thế giới từ bao giờ?

Đỗ Hồng Anh, Thuận Châu, Sơn La

Ngày nay mọi người đều rất cần đến các bộ Bách khoa toàn thư. Từ khi có Internet thì các bộ Bách khoa toàn thư trên mạng thật hết sức hữu ích. Bộ Bách khoa toàn thư mở Wikipedia gồm nhiều thứ tiếng và được biên soạn mở (nhiều người có thể tham gia viết hoặc bổ sung, sửa chữa) đang là công cụ hữu hiệu cho mọi người trên thế giới. Cái gì cũng có thể tìm thấy lời giải thích trong các bộ Bách khoa toàn thư (Encyclopedia) này.

Từ Encyclopedia bắt nguồn từ gốc Hy Lạp có nghĩa là Kiến thức phổ thông đại chúng. Từ này xuất hiện trong tiếng Anh bởi một người có tên là Tomas Eliot. Bách khoa toàn thư là bộ sách tra cứu kiến thức tổng quát trên nhiều lĩnh vực kiến thức khác nhau (ví dụ bộ Encyclopædia Britannica bằng tiếng Anh và bộ Brockhaus bằng tiếng Đức là những bộ khá nổi tiếng), hoặc có thể là bộ sách tra cứu chuyên sâu về một lĩnh vực nào đó (ví dụ như bách khoa thư về y học, triết học, hoặc luật).

Cũng có những bộ Bách khoa toàn thư đề cập đến nhiều chủ đề khác nhau trên một góc độ văn hóa, sắc tộc, hay quốc gia nhất định, ví dụ như bộ Đại Bách khoa toàn thư Xô viết hoặc bộ Bách khoa toàn thư Do thái giáo. Một số từ điển cũng có tính bách khoa, đặc biệt những từ điển về một lĩnh vực nào đó. Ý tưởng tập hợp mọi kiến thức của thế giới vào trong tầm tay tại một nơi nhất định có từ thời Thư viện Alexandria và Pergamon cổ đại.

Nhiều tác giả thời cổ đại (như Aristotle) đã cố gắng tập hợp lại toàn bộ kiến thức của nhân loại. Một trong những soạn giả bách khoa thư cổ đáng chú ý nhất là là Pliny già (thế kỷ thứ nhất Công nguyên) đã viết bộ Naturalis historia (Lịch sử tự nhiên), gồm 37 tập về thế giới tự nhiên và trở nên cực kỳ phổ biến ở Tây Âu trong suốt thời kỳ Trung cổ.

Hoàng đế Trung Quốc Thành Tổ nhà Minh đã trực tiếp trông coi việc biên soạn bộ Vĩnh Lạc đại điển, là một trong những bộ bách khoa thư lớn nhất trong lịch sử, được hoàn thành vào năm 1408 và bao gồm hơn 11.000 tập viết tay, trong số đó chỉ có 400 tập còn tồn tại đến ngày nay. Trong triều đại tiếp theo, hoàng đế Trung Quốc Càn Long nhà Thanh đã sáng tác 40.000 bài thơ rồi đưa vào trong một thư viện 4 khu với 4,7 triệu trang viết cùng với hàng ngàn bài luận. Bộ Tứ khố toàn thư có thể sánh với bách khoa thư kiểu phương Tây.

 Việc biên soạn kiến thức Hồi giáo thời kỳ đầu vào thời Trung cổ đã tạo ra nhiều công trình toàn diện, và có một số đóng góp mà ngày nay chúng ta gọi là phương pháp khoa học, phương pháp lịch sử và phương pháp trích dẫn. Những công trình đáng kể bao gồm bách khoa thư khoa học của Abu Bakr al-Razi, bộ Mutazilite gồm 270 quyển rất phong phú về nội dung của Al-Kindi, và bách khoa thư y học của Ibn Sina là một công trình tham khảo có giá trị hàng thế kỷ.

Cũng phải kể tới các tác phẩm về lịch sử vạn vật (hay còn gọi là xã hội học) của Asharites, al-Tabri, al-Masudi, Ibn Rustah, al-Athir và Ibn Khaldun, trong đó bộ Muqadimmah đề cao nguyên tắc mà ngày nay hoàn toàn tiếp tục được áp dụng, đó là phải luôn luôn thận trọng kiểm chứng mọi kết luận trong các bài viết. Những học giả này có một ảnh hưởng đáng kể đối với các phương pháp nghiên cứu và biên soạn, một phần do thông lệ isnad của hồi giáo nhấn mạnh sự trung thực so với bài viết gốc, cũng như việc kiểm chứng nguồn tham khảo, và việc luôn đặt lại vấn đề khi nghiên cứu.

Hiện nay các bộ Bách khoa toàn thư đều xếp theo vần chữ cái (alphabet) để tiện tra cứu. Nhưng vào thời Trung cổ các tác giả gặp chuyện gì thì viết chuyện ấy, không theo một trật tự nào nhất định. Bộ Từ điển Bách khoa Việt Nam (4 tập) được Nhà Xuất bản Từ điển Bách khoa phát hành vào năm 2005.