Đi trong vùng làng nghề cá giống xã Cổ Lũng, ở khắp các ngõ xóm chỗ nào cũng có các thợ buôn cá tìm mua hàng. HTX cá giống xã Cổ Lũng ra đời đầu thập kỷ 60 của thế kỷ trước. Cách làm cá của những xã viên HTX ngày đó là về sông Hồng vớt cá bột để gột thành cá giống. Đến đầu những năm 80, HTX giải thể. Trên cơ sở những kinh nghiệm được tích lũy, một số hộ dân đã đào ao, tìm mua cá bột tại các trại cá giống để sản xuất, duy trì nghề. Cho đến lúc trở thành làng nghề, con cá giống đã đem lại thu nhập đáng kể cho dân làng.

Ông Vũ Viết Bi (xóm Bờ Đậu), một người có nhiều năm làm nghề vui vẻ phác họa về quy trình kỹ thuật của việc sản xuất cá giống. Sau khi tát cạn, phơi và khử trùng ao thật kỹ, người nuôi cá phải chịu thương, chịu khó chăm chút hết sức cầu kì cho cá: Dậy sớm khua ao để tạo đủ ô xy cho cá hô hấp; thường xuyên chú ý màu nước mới có thể cho cá một chế độ ăn hợp lý và kịp thời phát hiện bệnh của cá chính xác. Quá trình thu hoạch đòi hỏi sự cẩn thận, nhẹ nhàng, nếu không cá sẽ bị tróc vẩy, không bán được.

Con cá giống ở xã Cổ Lũng với sự phát triển nhanh chóng đã tạo ra những mô hình thu mua tập trung, cung cấp số lượng lớn cá giống cho những người buôn. Hộ gia đình của 2 anh em ông Nguyễn Văn Lập và Nguyễn Văn Hiệp (xóm 9) là một đại lý thu mua vào loại lớn nhất của vùng. Ông Nguyễn Văn Lập chuyên cung ứng các giống cá thả như trắm, trôi, mè, chép... Trong khi đó, gia đình ông Nguyễn Văn Hiệp lại chuyên cung cấp các giống cá cảnh. Người bán cá giống bây giờ không đếm con như trước đây mà chuyển bán cân. Mỗi ngày, đại lý của ông Lập và ông Hiệp bán hàng trăm kg cá giống. Để có đủ số lượng lớn cá giống như vậy, 2 anh em ông Lập đã đầu tư vốn ban đầu để mua cá bột cung cấp cho hàng chục hộ nuôi. 2 anh em ông sẽ bao tiêu đầu ra cho người dân và trừ đi giá trị mua giống cá bột. Ông Lập cho biết, mùa cá giống bắt đầu từ tháng 2 đến tháng 9 âm lịch. Trong suốt mùa cá mấy năm nay, chưa một ngày nào đại lý của ông không bán hết hàng.

Xem ra, nghề cá giống ở Cổ Lũng đang phát triển đến độ hưng thịnh. Ông Nguyễn Văn Ánh, Chủ tịch UBND xã Cổ Lũng cho biết, tổng diện tích ao nuôi cá giống của xã hiện nay là 34 ha, thu hút hơn 60 hộ nuôi của 6/18 xóm trong toàn xã. Sản lượng hàng năm đạt 25 tấn cá giống. Nhưng thật ngạc nhiên khi mà gần đây một số người nuôi đã bỏ nghề, san ao thành ruộng để chuyển sang cấy lúa. Ông chủ tịch UBND xã lại cho rằng, điều đó là hoàn toàn tự nhiên, tất yếu và nó tuân theo quy luật sàng lọc. Đối với một số hộ nuôi, do không đảm bảo hội tụ đủ các yếu tố cần thiết về năng lực chuyên môn, nguồn vốn và đặc biệt là không chủ động được nguồn nước thì buộc phải chuyển đổi. Ông Ánh cho biết thêm trên địa bàn 6 xóm duy trì nghề cá giống hiện nay chưa có một mét kênh mương nào phục vụ cho sản xuất chăn thả.

Trên góc độ về giá trị và hiệu quả thì ông Vũ Viết Bi (xóm Bờ Đậu) lại lí giải nguyên nhân của tình trạng mai một nghề cá hiện nay theo hướng khác. Ông chứng minh như sau: Mỗi năm, một sào ao nuôi cá giống cho thu nhập bình quân 2,5 triệu đồng. Trong khi giá cá giống vẫn không thay đổi mà giá cả nói chung lại leo thang thì người nuôi cá đang gặp rất nhiều khó khăn. 2,5 triệu đồng của 2 năm trước có thể mua được 8 tạ thóc, nhưng hiện nay chỉ có thể mua được 4 tạ thóc. Như vậy, rõ ràng là làm ruộng hiện nay lại hiệu quả hơn làm cá.

Không ít những hộ nuôi cá giống ở xã Cổ Lũng đã rơi vào tình trạng tay trắng bởi sự phá hoại của những kẻ xấu xa, đố kỵ, ghen ghét. Thật đáng buồn khi mà hiện tượng bả cá, ruốc cá đã làm cho mồ hôi, công sức của người dân thành đổ xuống sông, xuống biển. Nhiều người làm cá giống phẫn uất nhìn cá chết trắng ao mà không biết làm gì. Có lẽ đó cũng là nguyên nhân làm cho người nuôi cá giống không còn thiết tha với nghề...