* Cháu là giáo viên, khi giảng bài "Qua đèo Ngang tức cảnh" của Bà Huyện Thanh Quan có hai câu mà học sinh không hiểu quốc quốc hay cuốc cuốc và gia gia hay đa đa: Nhớ nước đau lòng con quốc quốc/ Thương nhà mỏi miệng cái gia gia?

Bạn Nguyễn Thuỳ Chi (quận Nhà Bè, TP Hồ Chí Minh)

Theo bài văn mẫu trong trang mạng van.edu.vn thì “Qua đèo Ngang” là tác phẩm nổi tiếng nhất của Bà Huyện Thanh Quan. Bài thơ được viết khi bà trên đường vào Phú Xuân, đi qua đèo Ngang - một địa danh nổi tiếng ở nước ta với phong cảnh hữu tình. Bằng giọng thơ man mác, hồn thơ tinh tế và lối thơ điêu luyện, “Qua đèo Ngang” không chỉ là bức tranh thiên niên đầy màu sắc mà còn bộc lộ tâm trạng cô đơn của tác giả, có chút gì đó nuối tiếc về thời phong kiến huy hoàng đã dần tàn lụi.

Bình luận về hai câu luận (trước hai câu cuối) bài bài văn mẫu này ghi: Hai câu luận là nỗi buồn được khắc họa rõ nét qua những âm thanh thê lương: Nhớ nước đau lòng con quốc quốc/Thương nhà mỏi miệng cái gia gia. Tiếng kêu thiết tha hay chính là tiếng lòng tác giả...

Đã có nhiều người tranh luận về hai nhóm từ quốc quốc, gia gia. Tất cả đều cho rằng quốc quốc là con chim cuốc. Còn chữ gia gia thì nhiều ý kiến khác nhau. Qua bài văn mẫu trên thì lại hiểu gia là nhà, chỉ tiếng kêu tha thiết gợi nỗi nhớ nhà.

Tiến sĩ Nguyễn Thị Chân Quỳnh cho rằng Bà Huyện Thanh Quan thành thạo làm thơ thất ngôn bát cú có đối chọi nên có thể đã “chơi chữ” với cách phát âm tên hai loài chim, “quốc” hay “cuốc”, “da” hay “gia”. Ông Nguyễn Quảng Tuân dẫn ý kiến của học giả Nguyễn Văn Ngọc và dịch giả Lý Văn Hùng để giữ hai từ gia gia. Tuy nhiên tôi tán thành với nhận định của học giả An Chi: đây là chỉ hai loài chim, chim cuốc và chim đa đa. Trong tiếng Việt không có loài chim nào có tên gia gia hay da da. Phần giải thích dựa trên ngữ âm học lịch sử được trình bày trên trang 14-15 của cuốn “An Chi, rong chơi miền chữ nghĩa”, Tập I, NXB Tổng hợp TP Hồ Chí Minh.

Chúng ta biết rằng chim cuốc, theo bách khoa toàn thư mở Wikipedia còn gọi là cuốc ngực trắng (tên khoa học Amaurornis phoenicurus) là một loài chim nước trong họ Gà nước (Rallidae). Môi trường sinh sống của chúng là các đầm lầy trong khu vực miền nam châu Á. Chúng làm tổ trong các chỗ khô trên mặt thảm thực vật đầm lầy, đẻ 6-7 trứng. Loài chim nước lớn, dài tới 32 cm này là những cư dân sống cố định trong khu vực phân bố của chúng.

Chúng là loài chim khá ồn ào, đặc biệt là lúc bình minh và chạng vạng tối, với tiếng kêu khá to cuốc cuốc.

Còn chim đa đa, cũng theo Wikipedia (tên khoa học là Francolinus pintadeanus), còn gọi là gà gô, là loài chim thuộc họ Trĩ. Loài chim đa đa phân bố ở Campuchia, Trung Quốc, Ấn Độ, Lào, Myanma, Philippines, Thái Lan và Việt Nam. Môi trường sống tự nhiên của chim đa đa là các khu rừng khô cận nhiệt đới hoặc nhiệt đới và rừng nhiệt đới ẩm thấp. Chiều dài chim trung bình là 30-34 cm và cân nặng 280-400 g. Con mái nhỏ hơn con trống một chút.

Như vậy chúng ta nên hiểu bài thơ này như sau: Bước tới Đèo Ngang, bóng xế tà/Cỏ cây chen đá, lá chen hoa/Lom khom dưới núi, tiều vài chú/Lác đác bên sông, chợ mấy nhà/Nhớ nước đau lòng, con cuốc cuốc/Thương nhà mỏi miệng, cái đa đa/Dừng chân đứng lại trời, non, nước/Một mảnh tình riêng, ta với ta.