Đặng Huy Trứ 鄧輝著 (1825 - 1874) từng viết về việc vua Tự Đức cử ông đi công vụ sang Trung Quốc:“Tính tôi khác người, thích bay nhảy, Hoàng thượng cũng biết. Hiểu con không ai bằng cha, hiểu bầy tôi không ai bằng vua. Cố nhiên như vậy?”. Hẳn nhiên còn có những lý do khác, liên quan đến quốc kế, dân sinh mà ông không tiện nói ra. Song, chính những lời bộc bạch ấy mặc nhiên cho thấy Đặng Huy Trứ là một “tay chơi” có hạng so với đồng liêu và đồng thời.

Vạn dặm sứ trình

Làm quan dưới triều Tự Đức, từ 1856 đến 1864, trực tiếp chứng kiến và tham gia vào nhiều biến động của lịch sử, liên quan đến vận mệnh dân tộc, Đặng Huy Trứ là người nhiều lần được triều thần tiến cử và được nhà vua tin dùng giao nhiệm vụ sứ thần, dẫn đầu các phái bộ ngoại giao đến các nước Trung Quốc, Triều Tiên, Xiêm La (Thái Lan) và 2 lần cầm đầu đoàn công cán ra nước ngoài, thực hiện những nhiệm vụ đặc biệt do nhà vua giao phó.

Thời bấy giờ, đường sá và phương tiện giao thông còn rất hạn chế, các quy ước và ngoại giao chưa chặt chẽ và bài bản như hiện nay, cả về các thỏa ước và thông lệ quốc tế cũng như điều kiện để thực hiện các thỏa ước và thông lệ để bảo vệ các sứ đoàn, hành trình của những người đi sứ rất gian nan, nhiều khi nguy hiểm đến tính mạng.

Đường bộ, chủ yếu dùng xe ngựa, võng cán; đường thủy chủ yếu dùng thuyền buồm. Mãi về sau, khi tiếp xúc với phương Tây trở nên thường xuyên hơn, các phái bộ ngoại giao mới sử dụng phương tiện vận chuyển đường thủy hiện đại (của người Tây dương), như trường hợp phái bộ do Phan Thanh Giản dẫn đầu đi Pháp năm 1863. Các đoàn đi sứ sang Trung Hoa, Triều Tiên, Xiêm La hầu hết đi bằng đường bộ, đi qua nhiều vùng sơn lam chướng khí, không ít khi gặp trộm cướp hoặc các thế lực cát cứ tấn công, quan lại địa phương quấy nhiễu, dịch bệnh hoành hành.

Các sứ đoàn chính thức đã vậy, các đoàn công cán ra nước ngoài lại càng nhiều lần nguy hiểm và khó khăn hơn. Ngay Đặng Huy Trứ, trong lần công cán Quảng Châu thứ 2 (từ tháng 6/1867 đến tháng 12/1868), ông bị ốm nặng, phải lưu lại xứ người hơn 1 năm trời.

Bởi vậy, đi sứ hoặc đi công cán, ngoài tài năng kiệt xuất về ngoại giao, những người đi sứ luôn được chọn lựa trong số những người giỏi ứng biến, quảng giao, giàu kinh nghiệm ứng phó với những bất trắc gặp phải trong suốt hành trình.

Gian nan là thế, nhưng con đường đi sứ lại lắm điều kỳ thú, kích thích óc phiêu lưu, lay động tâm hồn giàu xúc cảm. Những cảnh vật thiên nhiên ngoạn mục không hiếm gặp trên đường dài, những xứ sở khác lạ với bao nhiêu là phong tục tập quán chưa từng biết, bao nhiêu thắng cảnh làm say đắm lòng người, những di tích gắn với nhiều biến cố lịch sử trọng đại cũng như những con người in sâu dấu ấn trên từng chặng đường nhân loại đi qua.

Trong những chuyến đi sứ hoặc công vụ sang Trung Quốc, Đặng Huy Trứ đã dành thời gian để sáng tác, biên tập và khắc in nhiều tác phẩm quan trọng, trong đó có nhiều bài thơ ông viết trên những chặng đường dài gian nan, khổ ải, gặp gỡ lắm cảnh, nhiều người. Ông đã kết giao, xướng họa thơ văn, với các văn nhân, danh sĩ Trung Quốc, được nhiều người mến mộ tài năng và phẩm hạnh.

Trong nền thơ ca Việt Nam và một số quốc gia như Triều Tiên, Nhật Bản hình thành một mảng thơ đi sứ với nhiều tập thơ nổi tiếng của các sứ thần, đồng thời cũng là những nhà thơ lớn của đất nước. Ở Việt Nam, có thể kể đến Quế Đường thi vịnh quyển của Lê Quý Đôn, Hoa trình khiến hứng của Hồ Sĩ Đống, Tinh sà ký hành của Phan Huy Ích, Hoa Nguyên thi thảo của Lê Quang Định, Thập Anh đường thi tập của Ngô Nhân Tịnh, Cấn Trai quan quang tập của Trịnh Hoài Đức, Bắc hành tạp lục của Nguyễn Du...

Riêng Đặng Huy Trứ, trong những chuyến đi sứ hoặc công vụ sang Trung Quốc, ông đã dành thời gian để sáng tác, biên tập và khắc in nhiều tác phẩm quan trọng, trong đó có nhiều bài thơ ông viết trên những chặng đường dài gian nan, khổ ải, gặp gỡ lắm cảnh, nhiều người. Ông đã kết giao, xướng họa thơ văn, với các văn nhân, danh sĩ Trung Quốc, được nhiều người mến mộ tài năng và phẩm hạnh.

Tô Vĩ Đường, khi đề Tựa cho tập Đặng Hoàng Trung thi sao của ông, đã viết: “Trữ trung mẫn tắc đẳng ư Đỗ Công Bộ Tả tính linh tắc tỷ ư Bạc Hương Sơn…” (…Giải tỏ lòng trung mẫn hẳn ngang với Đỗ Phủ, miêu tả bách tính sinh linh hẳn sánh được với Bạch Cư Dị…).  Tô Lãng, khi tiếp xúc tập bản thảo tập thơ này đã không ngớt lời khen ngợi, sau đó nhận viết lời đề tựa, đồng thời cùng với Lương Huệ Tồn tự bỏ tiền khắc in tập Đặng Hoàng Trung thi sao và tặng lại cho Đặng Huy Trứ. La Nghiêu Cù sau khi đọc xong Đặng Hoàng Trung thi sao, cho rằng Đặng Huy Trứ xứng danh là một thi hào, nên đã làm 2 bài thơ để ca ngợi. Sau này, khi Đặng Huy Trứ trở về nước, La Nghiêu Cù còn làm thơ tiễn biệt với lời lẽ rất cảm động.

"Chơi cho lịch mới là chơi"

Đặng Huy Trứ là một con người rất đặc biệt. Ông luôn quan tâm đến cái mới, cái lạ, cái hay của nhân loại; không ngại ngùng tiếp cận với những sự kiện mới trên xứ người mà quê nhà chưa từng có. Trong chuyến đi công vụ Quảng Đông năm 1865, Đặng Huy Trứ được những người bạn ở đó mến mộ vì chí khí, cốt cách, học vấn và tài năng. Lý Thụy Nham, một họa sĩ người Quảng Đông, đã vẽ tặng Đặng Huy Trứ hai bức chân dung truyền thần: một bức vẽ ông đang mặc triều phục nhà Nguyễn; bức kia vẽ Đặng Huy Trứ cạo đầu, tết tóc đuôi sam, mặc trang phục người Thanh. Nhờ 2 bức chân dung truyền thần kể ở trên mà cho đến nay, Đặng Huy Trứ nằm trong số ít những người đương thời và trước đó còn lưu lại chân dung tả thực.

Trong chuyến đi Quảng Đông năm 1865, Đặng Huy Trứ đã chụp hai tấm ảnh tại một hiệu ảnh ở Hương Cảng (Hong Kong). Những bức ảnh làm ông trăn trở rất nhiều, dẫn đến việc ông tự tìm hiểu rất kỹ từ cách chụp đến cách in tráng, vận hành máy móc. Ý định mở một hiệu ảnh ở nước nhà của Đặng Huy Trứ manh nha từ đó. Vì vậy, năm 1867, trong chuyến đi công cán Trung Quốc lần thứ hai, ông nhờ người bạn giới thiệu để làm quen với một thợ ảnh ở Quảng Đông, rồi nhờ mua hộ máy và vật tư đưa về nước.

Về Việt Nam, Đặng Huy Trứ không về kinh đô Huế mà được Triều đình cho  ở lại Hà Nội giao cho chức Thương biện tỉnh vụ. Tại đây, sau một thời gian ngắn chuẩn bị, ngày 14/3/1869 (2 tháng 2 năm Kỷ Tị), Đặng Huy Trứ khai trương hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường ở phố Thanh Hà. Khách hàng của ông ban đầu là các gia đình trưởng giả, giàu có, các quan trong triều từ Huế ra công cán Hà Nội, kể cả một số người Pháp đang sống và làm việc ở Bắc kỳ lúc bấy giờ.

Ra nước ngoài công cán rồi chụp ảnh chân dung cho mình. Tự mình liên hệ mua sắm thiết bị, vật tư mang về nước. Tự mình chụp ảnh, in tráng. “Tay chơi” Đặng Huy Trứ được giới nhiếp ảnh Việt Nam suy tôn là ông tổ nghề quả thật xứng danh.

Theo nhiều nguồn tin, một số tấm ảnh do Đặng Huy Trứ chụp vẫn còn được lưu giữ tại các bảo tàng của nước Pháp. Nếu có điều kiện sưu tầm, sao chép, giới thiệu những bức ảnh này thì sẽ rất có ích cho việc nghiên cứu nghệ thuật nhiếp ảnh ở Việt Nam thời phôi thai, cũng như thêm được dữ liệu quý về cuộc đời và sự nghiệp của Đặng Huy Trứ.

Cũng trong chuyến đi công cán năm 1867 - 1868, Đặng Huy Trứ đã đặt các lò sứ ở Quảng Đông làm nhiều món đồ sứ vẽ các điển tích, viết hiệu đề theo chủ ý của ông để đưa về dâng tặng từ đường họ Đặng ở Thừa Thiên quê nhà. Những đồ sứ do Đặng Huy Trứ đặt làm là những món rất riêng trong dòng đồ sứ ký kiểu thời Nguyễn. Hiện nay, một số bảo tàng và sưu tập tư nhân trong và ngoài nước vẫn còn lưu giữ nhiều món đồ sứ do Đặng Huy Trứ ký kiểu ở Quảng Đông trong chuyến đi này. Có thể nói đây là những đồ sứ khá đặc biệt. Đặc biệt đến mức có cả một “dòng” đồ sứ làm giả đồ sứ ký kiểu của Đặng Huy Trứ, không khó bắt gặp trên thị trường đồ cổ hiện nay.

Sau khi khai trương hiệu ảnh Cảm Hiếu Đường một thời gian, Đặng Huy Trứ lại khai trương nhà in Trí Trung Đường, cũng ở Hà Nội, chuyên khắc in và buôn bán các sách tân thư, binh thư và những tác phẩm có giá trị của Trung Quốc và Việt Nam.

Ngẫm cái “bay nhảy” của “tay chơi” Đặng Huy Trứ  lại nghe vang vọng đâu đây lời Mã Tồn viết về Tư Mã Thiên: “Muốn học cái văn của Tử Trường, trước tiên phải học cái chơi của Tử Trường trước đã”.

'Tay chơi' Đặng Huy Trứ là nhà cải cách lớn, góp phần khơi gợi tư tưởng canh tân và khai hóa vào giữa thế kỷ XIX ở Việt Nam. Ông xứng đáng là một trong những "người trồng mầm khai hóa" cho nước nhà như lời ca ngợi và tôn vinh của Phan Bội Châu trong bộ sách “Việt Nam quốc sử khảo” biên soạn năm Mậu Thân 1908.