Sức sống của làng nghề ngàn năm tuổi, khảm trai Chuyên Mỹ

Hiện HTX có 8 sản phẩm được công nhận OCOP trong đó 3 sản phẩm đoạt giải ba cấp thành phố, gồm tranh khảm trai phù dung chim trĩ, bình lọ khảm trai và hộp trang sức lưu niệm. Chúng đều được đánh giá là những sản phẩm thủ công truyền thống tinh hoa, mang giá trị nghệ thuật cao, được người tiêu dùng nội địa cũng như quốc tế yêu thích.

Ngược thời gian, trở về quá khứ của mươi thế kỷ trước thì tổ nghề khảm trai ở làng Chuôn Ngọ là ông Trương Công Thành, một vị tướng dưới quyền của Thái uý Lý Thường Kiệt. Ông từng theo Lý Thường Kiệt đi đánh đông, dẹp bắc, giết giặc ở nhiều vùng miền. Một lần hành quân qua một vùng chiêm trũng ông bắt được mấy con trai và tách ra, thấy lớp xà cừ óng ánh bên trong vỏ của chúng thì thích thú. Vốn là người có óc sáng tạo và sự kiên nhẫn ông đã thử tách lớp xà cừ trong vỏ trai ra, dùng dao cắt gọt thành những hoa văn rồi khảm lên vỏ thanh gươm, lên yên ngựa của mình. Các binh lính trông thấy thế liền khen ngợi.

Trở về quê sau khi đất nước hết nạn binh đao, tướng Trương Công Thành đã truyền nghề khảm trai cho dân làng mình. Trải qua biết bao thăng trầm, biến thiên của lịch sử nhưng nghề khảm trai của Chuyên Mỹ vẫn còn được gìn giữ và nhanh chóng phát triển dưới thời kinh tế thị trường hiện nay.
Giản dị mà tinh tế, nguyên liệu chính của nghề này chỉ gồm gỗ và vỏ trai, vỏ ốc nhưng đều được chọn lọc kỹ lưỡng. Gỗ phải là những thứ gỗ tốt, bền với thời gian, còn vỏ trai cũng có nhiều loại như trai cánh mỏng vỏ nhưng lớp xà cừ màu sẫm; Trai thịt vỏ dày có lớp xà cừ màu trắng, nhiều vân; Trai ngọc vỏ dày có lớp xà cừ ở óng ánh như bảy sắc cầu vồng. Quý và hiếm hơn vỏ trai là vỏ ốc với lớp xà cừ đa màu, sắc sảo khi trạm khảm, dưới ánh nắng chúng biến thiên thành nhiều màu sắc rất sinh động gọi là “vàng chanh, đỏ lửa”.

Lớp xà cừ được tách ra từ vỏ trai, vỏ ốc đó được những bàn tay khéo léo của người Chuyên Mỹ ép phẳng rồi chế tác, từ đó có thể tạo ra bất kỳ một hoạ tiết nào theo yêu cầu của thị trường và khảm lên các đồ vật bằng gỗ. Chuyên Mỹ có 7 làng thì cả 7 đều được công nhận là làng nghề trong đó Chuôn Ngọ là nổi tiếng nhất. Xưa mỗi gia đình làm nghề đều thực hiện từ đầu đến cuối một sản phẩm khảm trai nhưng nay, để nhanh hơn mỗi gia đình thực hiện những công đoạn riêng rồi hợp tác, ráp nối thành một sản phẩm hoàn thiện. Bên cạnh những gia đình sản xuất còn có những gia đình chuyên cung ứng nguyên liệu, chuyên buôn bán, vận chuyển.

Người ta ước tính Chuyên Mỹ đang có hơn 2.000 lao động làm nghề khảm trai, góp phần quan trọng vào phát triển kinh tế địa phương, bảo tồn văn hóa Việt Nam. Những sản phẩm khảm trai ở đây có giá trị nghệ thuật cao, từ hoành phi, câu đối, sập gụ, tủ chè… đều mang đậm dấu ấn truyền thống đến những vật phẩm trang trí, bức tranh khảm mang nét văn hóa hiện đại. Nghệ nhân làng nghề Việt Nam, ông Vũ Văn Vịnh đã có gần 50 năm gắn bó với nghề cho biết, cùng là những sản phẩm sập gụ, tủ chè, hoành phi, câu đối nhưng dưới bàn tay của người sáng tạo chúng có những nét đặc trưng dấu ấn cá nhân, không giống nhau mà giới chơi rất dễ nhận ra. Như cái tủ chè khảm liên chi là sản phẩm ưng ý cũng như đắt nhất của ông được định giá khoảng 1,2 tỷ đồng, thể hiện rất đậm nét dấu ấn cá nhân.

Chị Nguyễn Thị Thùy Hương - Phó Chủ tịch UBND xã Chuyên Mỹ cho biết, xã được hình thành từ 5 xã cũ là Tân Dân, Chuyên Mỹ, Vân Từ, Phú Yên và Châu Can. Những xã này đều có làng nghề, bà con chủ yếu tập trung vào làm nghề tại chỗ hoặc đi làm ăn xa. Riêng làng nghề khảm trai sơn mài Chuyên Mỹ đang chuẩn bị những thủ tục để được công nhận mạng lưới thành phố thủ công sáng tạo thế giới. UBND xã đã hoàn thành 9 tiêu chí như lịch sử làng nghề, xây dựng trang web, phát triển sản phẩm mẫu mới, môi trường…Nếu được vào mạng lưới các thành phố thủ công sáng tạo thế giới sẽ giúp thay đổi tư duy cho người dân làng nghề trong việc nâng cao chất lượng sản phẩm, độ tinh xảo, đa dạng hóa thị trường, mở rộng xuất khẩu.

Làng nghề ở Chuyên Mỹ gắn chặt với xây dựng nông thôn mới, giúp nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của người dân. Về y tế xã đang xây dựng mô hình y tế gần với dân, đăng ký sổ khám chữa bệnh điện tử cho người dân. Về giáo dục, xã quan tâm đến xây dựng trường chuẩn để học sinh tiếp cận được những phương pháp giáo dục hiện đại. Về cơ sở hạ tầng, điện, đường, trường, trạm đang quy hoạch lại bởi ngày trước quy hoạch tổng thể theo phạm vi huyện nhưng giờ về xã lại phải thay đổi làm sao để gắn kết sản xuất với tiêu thụ, rồi là du lịch trải nghiệm.