Tượng đài Lý Thái Tổ

PGS.TS Trịnh Bỉnh Dy đưa ra 2 chứng tích để minh chứng rằng Hoa Lâm là quê mẹ của Lý Thái Tổ. Một là, tại chùa Tiêu (Từ Sơn, Bắc Ninh) vẫn còn tấm bia Lý gia linh thạch khắc vào năm 1793, có đoạn: "…Đông Ngàn, Hoa Lâm nhân Phạm mẫu, Tiêu dao kỳ tự, thường kiến nhất thần hầu, bất giác hữu thần". Đoạn văn này đã khẳng định mẹ Lý Công Uẩn họ Phạm, người trang Hoa Lâm, huyện Đông Ngàn.

Hai là, đình Thái Đường, xã Mai Lâm ngày nay vẫn còn bảo lưu được đôi câu đối cổ: Mạch tụ quân vương truyền thắng địa/Tích lưu Lý mẫu quán danh phương (tạm dịch: Đất có mạch tụ sinh ra vua/Mẹ vua Lý quê tại làng này). Khi Lý Thái Tổ dựng nhà Thái Đường ở quê mẹ, ngài cũng đặt tên mới cho xã này là Hoa Lâm vào năm 1010 và lập Ly cung ngự uyển ngay tại đó. Nhà vua còn tuyển chọn trai tráng về Hoa Lâm gọi là "viên đinh". Tương truyền, viên đinh và người phục dịch Ly cung đều phải sống tại nơi mà ngày nay mang tên thôn Lê Xá. Xã Mai Lâm (Hoa Lâm) có 4 thôn, tên gọi đều có ý nghĩa: Thái Đường (nhà thờ mẹ vua), Du Lâm (vua nghỉ ngơi du ngoạn), Đông Trù (nơi nấu cỗ cúng) và Lộc Hà (nơi phát lộc sau khi lễ).

Theo PGS.TSKH Trần Bá Chí, xét về tầm cỡ và bề thế của địa danh, thì trang Hoa Lâm ở Mai Lâm đã xuất hiện sớm và đã tồn tại lâu dài trong sử sách thời Lý Trần. Trong Đại Việt sử ký toàn thư, sử gia Ngô Sĩ Liên từng chép địa danh Hoa Lâm: "Khi ấy Thủ Độ chuyên chính lâu ngày, đã giết Huệ Tôn, tôn thất nhà Lý đều bùi ngùi thất vọng. Mùa Đông năm ấy, nhân người họ Lý làm lễ cúng các vua Lý đời trước ở Thái Đường xã Hoa Lâm, Trần Thủ Độ ngầm đào hố sâu làm nhà lên trên, đợi khi người ta uống rượu say, giật máy chôn sống chết hết".

Trong khi đó, chưa từng có thư tịch cổ nào đề cập đến tên Hoa Lâm liên quan đến làng Dương Lôi. Mặt khác, Dương Lôi và Đình Bảng từ thời Trần đến đầu thời Nguyễn thuộc về huyện Tiên Du, chứ không thuộc về huyện Đông Ngàn. Như vậy, xã Hoa Lâm mà bia Lý gia linh thạch ghi phải là địa danh Hoa Lâm ở Mai Lâm. Ở xã Mai Lâm, phế tích hành cung do Lý Công Uẩn lập ra, nay vẫn còn nhận rõ vị trí. Ngôi đền thờ Lý triều quốc mẫu Phạm Thị vẫn còn dấu nền cũ, đang tiến hành khôi phục tôn tạo lại. Khu Lý gia lăng, miếu oan hồn thờ các tôn thất nhà Lý bị giết oan cũng vẫn còn.

TS Nguyễn Quang Ngọc, Viện trưởng Viện Việt Nam học cho rằng: Khu Sơn Lăng cấm địa của nhà Lý được xây dựng trên cánh đồng của các làng Dương Lôi, Đình Bảng, Đại Đình và chỉ mới thành đất riêng của làng Đình Bảng hơn trăm năm nay, chứ không phải vì là quê nội của nhà Lý nên Lý Thái Tổ mới lấy đất riêng của làng Đình Bảng để xây dựng Thọ Lăng. Dù vai trò và vị trí của làng Đình Bảng trong hương Cổ Pháp có quan trọng đến thế nào, chúng ta vẫn không có cơ sở khẳng định Đình Bảng là quê nội hay là nơi sinh thành Lý Thái Tổ.

Theo ông Ngọc, địa danh Dương Lôi gần đây đã được nhiều người ra sức chứng minh là quê mẹ hay quê ngoại của Lý Thái Tổ, thậm chí đã từng có cuốn sách viết về “Quê mẹ đức vua Lý Thái Tổ” (tác giả PGS.TS Đặng Văn Lung, NXB ĐH Quốc gia TP HCM, 2006). Nhưng với những nguồn tư liệu phong phú và độc đáo cho thấy Dương Lôi là quê nội chứ không phải là quê ngoại của Lý Công Uẩn.

Nếu chỉ căn cứ vào sự có mặt của ngôi đền thờ bà Phạm Thị ở Dương Lôi để khẳng định rằng đây là quê mẹ của Lý Thái Tổ thì chưa đủ sức thuyết phục. Bởi vì, khắp vùng Kinh Bắc hiện có rất nhiều ngôi làng (trong đó có Hoa Lâm) cũng có đền thờ Phạm Thị. Vì bà là quốc mẫu, nên triều đình nhà Lý sức cho dân nhiều nơi làm đền thờ.

Tuy nhiên, việc bà Phạm Thị sinh ra Lý Công Uẩn ở làng Dương Lôi thì không ai dám chối cãi, nhưng vẫn có 2 khả năng xảy ra: hoặc bà Phạm Thị là người Dương Lôi (lấy chồng cùng làng) hoặc bà là người nơi khác đến lấy chồng ở Dương Lôi. Nếu chấp nhận luận điểm rằng Đình Bảng là quê nội, Dương Lôi là quê mẹ của Lý Thái Tổ như kết luận của các nhà nghiên cứu lịch sử cuối thế kỷ XX, thì như vậy vô hình trung coi thiền sư Vạn Hạnh chính là cha đẻ của Lý Công Uẩn.

Người dân vùng Kinh Bắc truyền tụng, đương thời không ít người cho rằng Vạn Hạnh là cha đẻ của Lý Công Uẩn. Vạn Hạnh bày tỏ nỗi oan bằng cách chỉ tay vào con hổ đất bên bàn thờ mà thề: "Thân này, tâm này đã tu hành không vọng tưởng gì nữa, nhược bằng không thanh tịnh, mắc tội tà dâm thì xin trời trừng phạt và con hổ kia vẫn là con hổ đất, còn vẫn giữ phép giới siêu thoát thì hổ đất sẽ biến thành hổ thật". Kỳ lạ, con hổ đất bỗng rùng mình biến thành hổ thật để Vạn Hạnh cưỡi. Người đời sau đã dựa vào tích đó để tạc tượng Ngài.

Sách Thiền uyển tập anh có nhắc đến việc thiền sư Vạn Hạnh trực tiếp bàn bạc với người chú và người bác ruột của Lý Công Uẩn về tình hình chính sự ở kinh thành Hoa Lư, rồi "chú và bác Lý Công Uẩn nghe xong lấy làm lo sợ, sai người ruổi gấp về Hoa Lư nghe ngóng thì quả đúng như lời sư nói". Sách còn cho biết khá tường tận về sự tích ngôi mộ của Hiển Khánh Vương ở hương Cổ Pháp với các mốc chuẩn về vị trí. Về sau, GS Trần Quốc Vượng đã giải mã và xác định vị trí khá chính xác của ngôi mộ nằm ở cánh đồng làng Dương Lôi. Thiền uyển tập anh còn kể về câu chuyện, lúc Lý Công Uẩn chưa lên ngôi vua, sư Vạn Hạnh nửa đêm ra thăm mộ Hiển Khánh vương đã gặp Hiển Khánh vương hiển linh báo cho biết về sự ra đời của triều Lý. Như vậy, Vạn Hạnh không phải là cha đẻ của Lý Công Uẩn.

Những thông tin trên đã giúp xác nhận một cách rõ ràng danh nghĩa người cha đẻ và dòng họ nội của Lý Thái Tổ. Rõ ràng, Lý Công Uẩn có cha, mẹ, chú, bác ở làng Dương Lôi. Ông có anh và em ruột, chứng tỏ ông không thể là con hoang, nhưng việc người cha sớm qua đời, đã để lại cho mẹ ông nhiều điều dị nghị, muôn nỗi gian truân.