Xu hướng công nghệ sinh học trong nông nghiệp

Trong hơn một thập kỷ qua, công nghệ chỉnh sửa gen đặc biệt là CRISPR-Cas9  đã tạo ra một bước ngoặt lớn trong lĩnh vực khoa học sự sống. Trên thế giới, nhiều công trình nghiên cứu chứng minh công nghệ chỉnh sửa gen mở ra cơ hội to lớn cho nông nghiệp. Nhiều quốc gia như Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc đã nhanh chóng nắm bắt và đưa vào ứng dụng thực tiễn. Các giống cây trồng, vật nuôi được chỉnh sửa gen hiện nay tập trung vào những tính trạng thiết yếu như tăng năng suất, khả năng chống chịu hạn mặn, kháng sâu bệnh và cải thiện chất lượng nông sản.

Một số ví dụ điển hình như:

- Cà chua GABA (Nhật Bản, 2021): Cà chua chỉnh sửa gen bằng CRISPR để tăng hàm lượng GABA, do Sanatech Seed phát triển, đã được bán trực tiếp cho người tiêu dùng tại Nhật từ năm 2021.

- Cá biển đỏ (Nhật Bản, 2021): Cá chỉnh sửa gen myostatin do Regional Fish Institute, Ltd. (RFI) phát triển đã được thương mại hóa tại Nhật, trở thành một trong những sản phẩm động vật chỉnh sửa gen đầu tiên trên thế giới.

- Dầu đậu nành Calyxt (Mỹ, 2019): Dầu đậu nành chỉnh sửa gen bằng TALENs do công ty Calyxt phát triển, giàu axit oleic và ít axit béo bão hòa, đã có mặt trên thị trường Mỹ từ năm 2019.

- Bò SLICK: Giống bò chỉnh sửa gen sở hữu bộ lông ngắn giúp chịu nóng do Acceligen (Mỹ) phát triển đã được FDA đánh giá đủ điều kiện thương mại hóa từ năm 2022.

- Rau xà lách không thâm: Chỉnh sửa gen bằng CRISPR-Cas9 để ức chế enzyme PPO gây thâm, giúp giữ màu tươi, hương vị lâu hơn và kéo dài thời gian bảo quản thêm khoảng 2 tuần so với rau thông thường.

- Lúa mì chỉnh sửa gen kháng bệnh phấn trắng: Tháng 5/2024, Trung Quốc đã cấp chứng nhận an toàn sinh học cho giống lúa mì chỉnh sửa gen kháng bệnh phấn trắng, mở đường cho việc trồng thương mại cây trồng chỉnh sửa gen trong nước.

Hiện nay, nhiều tổ chức nghiên cứu và doanh nghiệp trên thế giới đang đầu tư mạnh mẽ vào công nghệ chỉnh sửa gen để phát triển các giống cây trồng, vật nuôi và thủy sản mới có khả năng kháng sâu bệnh, chống chịu môi trường, nâng cao năng suất và giá trị dinh dưỡng - những ưu điểm mà lai tạo truyền thống hay công nghệ biến đổi gen trước đây khó đạt được.

Trong bối cảnh biến đổi khí hậu ngày càng khắc nghiệt và dịch bệnh diễn biến khó lường, công nghệ chỉnh sửa gen được xem như một giải pháp chiến lược để xây dựng nền nông nghiệp bền vững và có sức cạnh tranh. Công nghệ chỉnh sửa gen cho phép phát triển giống mới nhanh hơn, chính xác hơn, tích hợp nhiều tính trạng quý trong cùng một giống và đặc biệt dễ được xã hội chấp nhận hơn nhờ không sử dụng gen ngoại lai. Đây là lợi thế quan trọng đối với nông nghiệp Việt Nam, khi nhu cầu về những giống cây trồng và vật nuôi vừa chống chịu, vừa có chất lượng cao đang ngày càng cấp thiết.

Bối cảnh chính sách tại Việt Nam

Việt Nam đang có những bước đi kịp thời để bắt nhịp với xu hướng này. Ngày 22/12/2024, Ban Chấp hành Trung ương Đảng đã ban hành Nghị quyết 57-NQ/TW “về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia”, khẳng định khoa học công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là một trong những đột phá chiến lược hàng đầu. Nghị quyết nhấn mạnh nhiệm vụ làm chủ các công nghệ cốt lõi và chiến lược.

Tháng 6/2025, Quốc hội đã thông qua Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (Luật số 93/2025/QH15). Luật khuyến khích sáng tạo, cho phép chấp nhận rủi ro có kiểm soát trong nghiên cứu triển khai; trao quyền sở hữu kết quả nghiên cứu khoa học, phát triển công nghệ và đổi mới sáng tạo; đồng thời tạo cơ chế khoán sản phẩm và thúc đẩy mạnh mẽ quá trình thương mại hóa kết quả nghiên cứu. Đây được coi là bước nền vững chắc để các công nghệ mới, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp, có thể được chuyển giao nhanh từ phòng thí nghiệm ra đồng ruộng. Đáng chú ý, Luật mới cũng mở đường cho các tổ chức khoa học và công nghệ công lập được thành lập doanh nghiệp khởi nghiệp (spin-off), cho phép các nhà khoa học, cán bộ nghiên cứu trực tiếp tham gia doanh nghiệp, từ đó gắn kết nghiên cứu với sản xuất kinh doanh.

Với những đổi mới mang tính đột phá, Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo không chỉ tháo gỡ nhiều rào cản lâu nay mà còn mở ra một hành lang pháp lý thông thoáng cho đổi mới sáng tạo, thúc đẩy thương mại hóa kết quả nghiên cứu và nâng cao năng lực cạnh tranh của nền kinh tế trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng.

Cùng thời điểm, Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định 1131/QĐ-TTg về Danh mục công nghệ chiến lược và sản phẩm công nghệ chiến lược. Trong đó, công nghệ chỉnh sửa gen được nêu trong nhóm công nghệ y – sinh học tiên tiến, áp dụng cho cả y tế và nông nghiệp, lần đầu tiên công nghệ chỉnh sửa gen được xếp vào danh mục ưu tiên cấp quốc gia.

Tiềm năng và lợi thế

Việt Nam đang có cơ hội quan trọng để tận dụng công nghệ chỉnh sửa gen, hiện đại hóa nông nghiệp và nâng cao khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu. Những thách thức về hạn hán, xâm nhập mặn và dịch bệnh, đặt ra nhu cầu cấp thiết cho việc phát triển giống cây trồng và vật nuôi có khả năng chống chịu tốt hơn, năng suất ổn định và chất lượng cao hơn.

Việt Nam hoàn toàn có cơ hội trở thành quốc gia tiên phong trong khu vực nếu tận dụng hiệu quả bối cảnh chính sách hiện nay.

Công nghệ chỉnh sửa gen không chỉ tạo ra giống mới mà còn giúp tăng sức đề kháng với sâu bệnh, tối ưu hóa sử dụng tài nguyên đất và nước, cải thiện hiệu quả phân bón và giảm tác động môi trường từ đó xây dựng nền nông nghiệp bền vững, linh hoạt và chủ động. Bên cạnh nhu cầu thực tiễn, khung pháp lý đang dần được hoàn thiện với Nghị quyết 57-NQ/TW, các Luật sửa đổi và Quyết định 1131/QĐ-TTg, tạo điều kiện thuận lợi cho nghiên cứu, thử nghiệm và ứng dụng công nghệ. Khi triển khai hợp lý và an toàn, công nghệ chỉnh sửa gen có thể trở thành một trong những giải pháp trụ cột giúp Việt Nam phát triển nông nghiệp hiện đại, hiệu quả và an toàn, đồng thời mở ra hướng đi mới trong quản lý rủi ro thiên tai và dịch bệnh.

Thách thức

Mặc dù công nghệ chỉnh sửa gen hứa hẹn nhiều tiềm năng, vẫn còn tồn tại những thách thức lớn. Khung pháp lý hiện chưa hoàn thiện, đặc biệt về an toàn sinh học. Năng lực nghiên cứu trong nước còn phân tán, cơ sở hạ tầng và đội ngũ chuyên sâu về công nghệ chỉnh sửa gen và tin sinh học chưa đủ mạnh.

Một thách thức quan trọng khác là sự chấp nhận của xã hội. Nhiều người dân và doanh nghiệp chưa phân biệt rõ chỉnh sửa gen với GMO, và nếu thiếu truyền thông khoa học kịp thời, e ngại từ thị trường tiêu dùng có thể làm chậm tiến trình ứng dụng. Đây là cơ sở để xây dựng lộ trình phát triển công nghệ một cách minh bạch, an toàn và khả thi.

Định hướng phát triển

1. Khung pháp lý và chính sách

Cần hoàn thiện khung pháp lý cho công nghệ chỉnh sửa gen, quy định rõ phạm vi nghiên cứu được phép, tiêu chuẩn an toàn sinh học và an toàn môi trường. Đồng thời, thiết lập các cơ chế ưu đãi đầu tư, quỹ hỗ trợ R&D và hội đồng an toàn sinh học quốc gia để đảm bảo minh bạch và khuyến khích đổi mới sáng tạo. Đặc biệt, cần xây dựng khung pháp lý cụ thể để phân biệt rõ giữa sản phẩm chỉnh sửa gen và GMO, cũng như xác định loại hình nghiên cứu, ứng dụng và sản phẩm nào có thể được coi tương đương giống truyền thống để rút ngắn quá trình đưa sản phẩm chỉnh sửa gen an toàn vào thực tiễn sản xuất và thương mại.

2. Chiến lược nghiên cứu và ứng dụng

Ưu tiên các nghiên cứu trên cây trồng và vật nuôi chiến lược, tập trung vào nâng cao chất lượng, gia trị dinh dưỡng, khả năng kháng bệnh và thích ứng môi trường. Xây dựng hệ thống thử nghiệm vùng miền và mạng lưới liên kết viện - trường - doanh nghiệp để rút ngắn thời gian chuyển giao công nghệ.

3. Cơ sở vật chất và hạ tầng

Đầu tư phòng thí nghiệm về công nghệ sinh học chuẩn quốc tế và trung tâm nghiên cứu hiện đại, hạ tầng nuôi trồng thử nghiệm ngoài đồng ruộng, vườn ươm và nhà kính kiểm soát môi trường. Thiết lập cơ sở dữ liệu gen quốc để hỗ trợ nghiên cứu, bảo tồn và phát triển giống cây trồng, vật nuôi bản địa.

4. Phát triển nguồn nhân lực

Đào tạo chuyên sâu trình độ cao về chỉnh sửa gen, sinh học phân tử và nông nghiệp công nghệ cao. Nâng cao kỹ năng vận hành phòng thí nghiệm, thử nghiệm đồng ruộng và tạo cơ chế thu hút nhân tài.

5. Hợp tác quốc tế và thương mại hóa

Hỏi kinh nghiệm từ các nước tiên tiến, xây dựng hệ thống đăng ký giống mới, bảo vệ sở hữu trí tuệ và thúc đẩy thương mại hóa sản phẩm.

6. Truyền thông và nâng cao nhận thức xã hội

Phổ biến kiến thức về chỉnh sửa gen, phân biệt với GMO, minh bạch thông tin thử nghiệm và an toàn sinh học.

Công nghệ chỉnh sửa gen đang mở ra những cơ hội thực tiễn mới cho nông nghiệp thế giới, và Việt Nam hoàn toàn có cơ hội trở thành quốc gia tiên phong trong khu vực nếu tận dụng hiệu quả bối cảnh chính sách hiện nay.

Với sự đồng bộ từ thể chế, nghiên cứu ứng dụng, hạ tầng, nguồn nhân lực chất lượng cao và hợp tác quốc tế, Việt Nam có thể khai thác tiềm năng của công nghệ chỉnh sửa gen, nâng cao năng suất, chất lượng và giá trị nông sản, đồng thời góp phần hiện thực hóa mục tiêu phát triển nông nghiệp bền vững, thích ứng biến đổi khí hậu và nâng cao vị thế trên bản đồ lương thực toàn cầu.