Tuy vậy, nhiều người vẫn băn khoăn về cơ chế hoạt động, đặc biệt là liệu công nghệ này có gây nhiễm xạ hay biến đổi dinh dưỡng nông sản, thực phẩm hay không? Để làm rõ vấn đề này, Báo Nông nghiệp và Môi trường đã trao đổi cùng ông Trần Minh Quỳnh - Phó Giám đốc Trung tâm Chiếu xạ Hà Nội (Viện Năng lượng nguyên tử Việt Nam, Bộ Khoa học và Công nghệ).

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và yêu cầu ngày càng khắt khe về an toàn thực phẩm, công nghệ chiếu xạ nổi lên như một giải pháp đột phá. Xin ông cho biết chiếu xạ thực phẩm hoạt động theo nguyên lý nào để diệt vi sinh vật mà không gây nhiễm xạ hay biến đổi dinh dưỡng một cách tiêu cực?

Chiếu xạ là một quá trình vật lý sử dụng bức xạ ion hóa, chủ yếu là tia gamma hoặc chùm điện tử (electron beam) để xử lý thực phẩm. Khi thực phẩm bị chiếu xạ, bức xạ ion hóa sẽ truyền năng lượng và tác động lên đối tượng theo hai cách chính.

Thứ nhất là tác động trực tiếp lên các tế bào sống như vi khuẩn, côn trùng và ký sinh trùng, phá hủy DNA và ức chế khả năng sinh sản của chúng.

Thứ hai là tác động gián tiếp thông qua việc phân hủy nước và các phân tử vật chất trong thực phẩm, tạo ra các gốc tự do có tính phản ứng cao, từ đó tiêu diệt vi sinh vật.

Điều cốt yếu tạo nên tính an toàn của công nghệ này chính là quá trình xử lý thực phẩm hoàn toàn không tiếp xúc với nguồn bức xạ. Hơn nữa, năng lượng bức xạ sử dụng không đủ lớn để gây ra hiện tượng nhiễm xạ. Đây là lý do vì sao chiếu xạ thực phẩm đã được chứng minh là an toàn và hiệu quả, được ứng dụng rộng rãi tại hơn 60 quốc gia.

Tuy nhiên, việc kiểm soát liều lượng là tối quan trọng để bảo toàn chất lượng và dinh dưỡng của nông sản, thực phẩm. Chiếu xạ liều cao có thể gây biến tính một số thành phần như axit béo, protein hoặc vitamin. Vì vậy mỗi loại thực phẩm cần được xử lý trong một khoảng liều xạ xác định để tối ưu hóa hiệu quả diệt khuẩn mà không làm suy giảm giá trị dinh dưỡng.

Vậy chiếu xạ có ý nghĩa thế nào trong việc giúp nông sản Việt Nam thâm nhập thị trường quốc tế khó tính?

Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu, lợi ích kinh tế của chiếu xạ thực phẩm đối với nông sản Việt Nam là không thể phủ nhận. Cụ thể, chiếu xạ đóng vai trò là biện pháp kiểm dịch bắt buộc (quarantine treatment) giúp nông sản thâm nhập các thị trường khó tính.

Một số loài côn trùng, dịch hại có thể tồn tại trong nông sản và có nguy cơ trở thành dịch hại ngoại lai khi xâm nhập sang các quốc gia khác. Do đó, các thị trường yêu cầu cao như Mỹ, Úc, New Zealand, Chi-lê… đều bắt buộc nông sản phải được kiểm dịch và chiếu xạ, xem đây là phương pháp kiểm dịch được ưu tiên hàng đầu.

Việc áp dụng thành công phương pháp kiểm dịch bằng chiếu xạ đã cho phép nhiều loại quả tươi chủ lực của Việt Nam như thanh long, chôm chôm, xoài, vải, nhãn, vú sữa, bưởi xuất khẩu thành công vào các thị trường này.

Điều này không chỉ giúp mở rộng thị trường xuất khẩu nông sản mà còn tăng thu nhập cho nông dân, đồng thời góp phần giảm thiểu sử dụng hóa chất, hướng tới nền nông nghiệp xanh và bền vững.

Việc kiểm soát liều lượng bức xạ là then chốt để đảm bảo cả hiệu quả xử lý sinh vật hại lẫn chất lượng sản phẩm. Xin ông chia sẻ cụ thể hơn về phương pháp kiểm soát liều lượng bức xạ?

Để đảm bảo hiệu quả diệt khuẩn mà vẫn giữ được chất lượng sản phẩm, việc kiểm soát liều lượng bức xạ phải được thực hiện với độ chính xác cao. Tùy thuộc vào liều chiếu xạ, chúng ta có thể làm giảm hoặc kiểm soát hoàn toàn các sinh vật gây hại.

Theo khuyến cáo của FAO/IAEA/WHO, liều chiếu xạ thông thường là dưới 10 kGy. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu đã chứng minh có thể áp dụng liều cao hơn, thậm chí đến 30 kGy đối với một số thực phẩm. Trong các trường hợp đặc biệt, liều 45 - 75 kGy đã được nghiên cứu để sản xuất bữa ăn vô trùng cho bệnh nhân ghép tạng hoặc phi hành gia.

Do đó, liều chiếu xạ cần được tùy chỉnh cho từng loại thực phẩm và mục đích xử lý khác nhau. Việc kiểm soát liều chiếu xạ là một quy trình kỹ thuật bao gồm tính toán và lập bản đồ liều cho từng sản phẩm trước mỗi đợt xử lý, sau đó sử dụng các loại liều kế phù hợp.

Mục tiêu cuối cùng là đảm bảo tất cả các phần của sản phẩm đều nhận được liều hấp thụ nằm trong khoảng giới hạn an toàn và hiệu quả, được xác định giữa liều tối thiểu (Dmin​) và liều tối đa (Dmax).

Trong lĩnh vực bảo quản dược liệu và nguyên liệu thuốc Đông y, chiếu xạ đang được khuyến cáo thay thế cho xử lý hóa chất. Vì sao lại có sự ưu tiên này, thưa ông?

Một lĩnh vực khác mà công nghệ chiếu xạ đang được khuyến khích áp dụng là bảo quản dược liệu và nguyên liệu thuốc Đông y thay thế cho phương pháp xử lý hóa chất truyền thống.

Lý do cho sự thay đổi này rất rõ ràng là do xử lý chiếu xạ không để lại bất kỳ dư lượng nào trong sản phẩm. Bức xạ ion hóa chỉ truyền năng lượng để tiêu diệt vi sinh vật mà không bám lại trên sản phẩm.

Ngược lại, xử lý hóa chất dù ở dạng vết vẫn có nguy cơ bám trên bề mặt hoặc thấm sâu vào dược liệu. Với yêu cầu nghiêm ngặt về độ tinh khiết trong ngành y học, việc loại bỏ hoàn toàn nguy cơ dư lượng hóa chất là một ưu điểm vượt trội và tuyệt đối của công nghệ chiếu xạ.

Luật Năng lượng nguyên tử 2025 được kỳ vọng sẽ tạo ra những tác động lớn. Ông đánh giá thế nào về ảnh hưởng của Luật này đến việc mở rộng ứng dụng công nghệ chiếu xạ ở Việt Nam?

Luật mới đã quy định cụ thể và chi tiết hơn về việc quản lý, cấp phép và kiểm soát an toàn, an ninh nguồn bức xạ. Điều này tạo ra khung pháp lý ổn định, giúp các tổ chức và doanh nghiệp yên tâm hơn khi đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D) công nghệ chiếu xạ.

Thêm vào đó, Luật còn có cơ chế hỗ trợ R&D, mở đường cho các ứng dụng mới và thúc đẩy mạnh mẽ các ứng dụng hiện có như chiếu xạ thực phẩm và khử trùng y tế.

Trân trọng cảm ơn ông!

"Việc tăng cường truyền thông để nâng cao nhận thức cộng đồng về tính an toàn, hiệu quả cũng như vai trò thúc đẩy kinh tế xanh, phát triển bền vững của công nghệ chiếu xạ chắc chắn sẽ tác động tích cực đến sự phát triển ứng dụng năng lượng nguyên tử nói chung và xử lý chiếu xạ nói riêng tại Việt Nam".

(Ông Trần Minh Quỳnh).