Cây ‘thoát nghèo’ của người Vân Kiều, Pa Kô:[Bài 1] Đưa cây ‘thoát nghèo’ về vườn

Từ loại cây từng bị ‘hắt hủi’

Đến đầu tháng 8, quả trẩu ở hầu khắp cánh rừng phía Tây Nam, tỉnh Quảng Trị bắt đầu căng chín. Đồng bào các dân tộc Vân Kiều, Pa Kô tại các xã Hướng Lập, Hướng Phùng, Đakrông, Tà Rụt… lại kéo nhau đi nhặt quả. Cây trẩu giờ đã hiện diện ở hầu khắp các cánh rừng, trên nương rẫy của đồng bào và bên cạnh những con đường dẫn vào bản làng.

Bài liên quan

Rừng trẩu tạo giá trị mới cho cuộc sống đồng bào Pakô Vân Kiều

Theo các già làng dưới chân dãy núi Trường Sơn, người Pháp đã du nhập cây trẩu đến vùng đất này trồng để khai thác hạt đưa về nước phục vụ công nghiệp chế biến. Trải qua hàng trăm năm, cây trẩu không chỉ được trồng tập trung một cách có chủ đích mà còn phát tán tự nhiên, mọc thành những cánh rừng bạt ngàn tại các huyện Hướng Hóa, Đakrông (cũ) của tỉnh Quảng Trị. Bẵng đi một thời gian dài, dân bản địa không còn thấy ai đến thu mua hạt trẩu. Những cây trẩu cổ thụ 2-3 người ôm không xuể dần thưa bóng. Trẩu chỉ còn mọc phân tán trong rừng sâu, trên những đồi dốc cao không bóng người qua lại.

“Khi hạt trẩu còn có giá, lâu lắm rồi, cứ ra cửa là gặp cây cổ thụ. Có những cây trẩu, đến mùa cho thu hoạch 40 - 50 kg quả. Nhưng rồi không ai mua, quả rụng đầy gốc, chẳng để làm gì nữa, người ta chặt thân cây trẩu để đem đi bán dù nó rất rẻ, chỉ ngang giá với cây keo nguyên liệu. Giờ thấy quả trẩu bán được giá mà tiếc vô cùng”, già làng Hồ Văn Nên, thôn Chênh Vênh, xã Hướng Phùng nhớ lại.

Nhưng khoảng 10 năm nay tình hình đã khác. Cứ đến mùa trẩu, từng dòng người khắp các bản làng lại kéo nhau lên rừng nhặt quả. Mùa trẩu chỉ diễn ra trong vòng 3- 4 tháng nên nhà nào cũng tranh thủ. Từ sáng sớm, già, trẻ, trai gái cơm đùm cơm nắm lũ lượt vào rừng. Quả trẩu nhặt về bóc vỏ, tách hạt được thương lái thu mua với giá 7-10 nghìn đồng/kg; phơi 1-2 nắng được bán với giá 15.000 - 17.000 đồng/kg. Có những năm, hạt trẩu phơi khô được thương lái thu mua tận nhà với giá trên 20 nghìn đồng/kg. Từ nhiều năm nay, hạt trẩu chưa bao giờ ế. Thế là, cây trẩu từ chỗ bị hắt hủi đã trở thành “báu vật” của đồng bào PaKô, Vân Kiều.

Ông Phan Ngọc Long, Phó Chủ tịch UBND xã Hướng Phùng cho biết, ngoài thu hái trong rừng, từ nhiều năm nay, đồng bào đã tự ươm cây hoặc lấy cây con trong rừng về trồng tập trung. Thời gian vừa qua cũng có nhiều chương trình dự án hỗ trợ người dân trồng trẩu. Từ năm 2019, Ủy ban Y tế Hà Lan - Việt Nam (MCNV) đã hỗ trợ người dân trên địa bàn xã trồng được khoảng 180 ha trẩu. Với việc hạt trẩu đang được thương lái thu mua với giá ổn định, những năm tới, diện tích trồng trẩu sẽ tiếp tục tăng.

Tạo sinh kế cho người dân

Kết thúc mùa trẩu năm nay, chị Hồ Thị Thắng ở thôn Chênh Vênh, xã Hướng Phùng thu về trên 20 triệu đồng từ việc thu nhặt quả trẩu trong vườn nhà. Đó là thành quả của việc hơn 6 năm trước, vợ chồng chị lên rừng đào hàng trăm cây trẩu về trồng.

“Mùa thu hoạch trẩu chủ yếu diễn ra trong khoảng tháng 8, 9, 10, 11 hàng năm. Đó cũng là thời điểm đồng bào rảnh rỗi việc nhất. Chỉ tính riêng trong vườn nhà, bình quân mỗi ngày gia đình tôi thu hoạch được khoảng 40 kg quả trẩu, bán cũng được 300.000 đồng”, chị Thắng cho hay.

Ông Phan Ngọc Long, Phó Chủ tịch UBND xã Hướng Phùng cho biết thêm, cây trẩu rất phù hợp với điều kiện lập địa của địa phương. Dù ở nơi có địa hình đồi núi dốc, khí hậu khô hạn, đất đai cằn cỗi, cây trẩu vẫn phát triển xanh tốt. Sau khoảng 4 - 5 năm trồng là đã có thể thu hoạch 15 - 20 kg quả tươi/cây/năm. Trẩu cho thu nhập cao hơn trồng keo nguyên liệu nhưng quan trọng hơn là có vai trò phòng hộ, giữ đất, giữ nước, chống xói mòn rất tốt. Vì vậy, việc phát triển rừng trẩu là hết sức cần thiết và có ý nghĩa rất lớn đối với đồng bào.

“Trên địa bàn xã Hướng Phùng còn rất nhiều diện tích có thể chuyển đổi sang trồng trẩu, nhất là đất đồi cao, dốc, không phù hợp trồng các cây trồng truyền thống như cà phê, sắn… Nếu chuyển đổi được, những diện tích này vừa giúp bảo vệ môi trường vừa đem lại sinh kế cho người dân”, ông Long cho hay.

Theo thông tin từ Sở Nông nghiệp và Môi trường Quảng Trị, toàn tỉnh có hơn 3.000 ha trẩu, tập trung chủ yếu ở hai huyện miền núi Hướng Hóa và Đakrông (nay là các xã phía tây nam tỉnh Quảng Trị). Trong số 2,5 nghìn ha trẩu tập trung, hiện có 1,5 nghìn ha đang cho thu hoạch. Diện tích đất có trẩu hầu hết thuộc lâm phần của Ban Quản lý Rừng phòng hộ Hướng Hóa - Đakrông. Một phần được người dân trồng tập trung và phân tán trên nương rẫy, vườn nhà.

Ông Bùi Văn Thình, Phó Ban Quản lý Rừng phòng hộ Hướng Hóa - Đakrông cho hay, lâu nay người dân vẫn có thói quen vào rừng để nhặt trẩu. Trẩu là cây lâm nghiệp đa mục đích, có giá trị cao trong việc bảo vệ môi trường. Dưới tán rừng trẩu, hệ thực vật phát triển rất đa dạng, thảm thực vật dày, độ ẩm cao nên ít nguy cơ xẩy ra cháy rừng. Đơn vị đã tuyên truyền để người dân khai thác cây trẩu một cách bền vững. Vì vậy, lâu nay người dân thường chỉ nhặt quả rụng chứ không chặt cành để lấy quả làm ảnh hưởng đến diện tích rừng trẩu trên địa bàn.

Cũng theo ông Thình, với khoảng 1,5- 2 nghìn ha trẩu đang cho quả, bình quân, mỗi năm đồng bào các xã phía tây nam tỉnh Quảng Trị cũng thu về trên dưới 15 tỷ đồng. Mùa thu lượm trẩu diễn ra trong khoảng thời gian nông nhàn, thêm nguồn thu những tháng khó khăn nên cây trẩu càng có ý nghĩa với cuộc sống đồng bào vùng cao.

Trẩu có tên khoa học Vernicia montana, là cây lấy hạt để ép dầu. Dầu trẩu là nguyên liệu chính sản xuất sơn dầu, vecni, sơn chống thấm… được ứng dụng nhiều trong các ngành chế biến gỗ cao cấp; chống thấm; điện tử; nghệ thuật, hội họa…Trẩu thường nở hoa vào tháng 3- 4 và rụng quả từ tháng 8- 11 hàng năm.