Ở xã Búng Lao, tỉnh Điện Biên, nơi cộng đồng người Thái đen sinh sống lâu đời, lễ xên bản - xên mường luôn được xem là nghi lễ quan trọng mở đầu một năm mới. Đây là không gian tâm linh kết tinh tri thức nông nghiệp, gửi gắm khát vọng mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, bản mường bình an.
Xên bản thường diễn ra vào tháng 2-3 âm lịch, tùy điều kiện từng bản. Ngay từ sáng sớm, người dân trong trang phục truyền thống tập trung tại lán thờ dựng giữa khu đất chung của bản. Lễ vật gồm lợn luộc được xếp thành hình con lợn, gà luộc, cá nướng, rượu, trầu cau, hoa quả… được bày cúng một cách trang trọng.
Thầy mo - thầy cúng thực hiện nghi lễ cúng các thần linh. Ảnh: N.N.
Thầy mo - người dẫn dắt nghi lễ - chậm rãi khấn mời thần bản, ma mường về chứng giám. Trong làn khói hương nghi ngút, từng lời khấn ngân dài như kết nối giữa con người với thiên nhiên, thể hiện mong cầu sức khỏe, no đủ và mùa màng tươi tốt.
Ông Lò Văn Hịa, người cao tuổi xã Búng Lao, chia sẻ: “Người Thái mình tin vào sức sống của núi rừng. Làm lễ xên bản là để cảm ơn thần linh và cầu cho dân bản mạnh khỏe, không bệnh tật, làm nương trồng lúa được thuận lợi”.
Những năm gần đây, xã Búng Lao đã đưa lễ xên bản - xên mường vào danh mục các hoạt động văn hóa truyền thống cần ưu tiên bảo tồn. Chính quyền hỗ trợ các bản duy trì nghi thức đúng phong tục, vận động người dân tổ chức gọn gàng, văn minh nhưng vẫn giữ bản sắc.
Ông Trương Hồng Bách, Chủ tịch UBND xã Búng Lao, tỉnh Điện Biên, cho biết: “Lễ xên bản không chỉ mang ý nghĩa tâm linh mà còn là dịp giáo dục truyền thống, củng cố đoàn kết cộng đồng. Xã khuyến khích các bản duy trì lễ hội theo nếp cũ nhưng đảm bảo an toàn, tiết kiệm, gắn với việc xây dựng đời sống văn hóa mới”.
Nhờ sự quan tâm này, nhiều thanh niên trong bản đã chủ động học lại các bài khấn cổ, cách bày lễ vật, cũng như tham gia các đội văn nghệ để gìn giữ vòng xòe truyền thống.
Đoàn đi xin nước. Ảnh: N.N.
Khi phần lễ kết thúc, tiếng trống, tiếng chiêng vang lên báo hiệu khai hội. Trong quan niệm của người Thái, âm thanh ấy thông báo cho thần linh và ma bản biết dân mường đang vào hội, mời cùng chung vui và phù hộ.
Không gian bản làng lập tức rộn ràng. Trò kéo co thể hiện sức mạnh và sự đồng lòng trong lao động sản xuất. Ném còn, trò chơi quen thuộc trong các dịp lễ tết, trở thành điểm nhấn với sắc màu sặc sỡ. Bên cạnh đó còn có trò mạ lẹ, sử dụng hạt quả rừng khô, tạo nên âm thanh vui nhộn đặc trưng của hội bản vùng cao.
Vòng xòe, nét văn hóa đặc trưng của người Thái, luôn được dành cho phần cuối. Trong tiếng trống, tiếng pí dìu dặt, người già trẻ nhỏ tay trong tay nối dài vòng xòe, thể hiện sự đoàn kết, gửi gắm ước vọng ấm no, mùa màng bội thu.
Đoàn xin nước sẽ đến khoảng 5 nhà và thực hiện các nghi lễ xin nước. Ảnh: N.N.
Đối với người dân Búng Lao, xên bản - xên mường không chỉ là nghi lễ tạ ơn thần linh mà còn là “cột mốc tinh thần” giúp cộng đồng gắn bó. Tinh thần hòa hợp với tự nhiên, tôn trọng rừng, suối và các nguồn nước, thể hiện xuyên suốt trong nghi lễ, cũng phù hợp với định hướng bảo vệ môi trường của địa phương.
Ông Bách, Chủ tịch UBND xã Búng Lao cho biết thêm: “Lễ hội truyền thống được gắn với tuyên truyền bảo vệ rừng, giữ nguồn nước và phát triển nông nghiệp bền vững. Qua đó, văn hóa bản địa được duy trì song hành với sản xuất, góp phần tạo nền tảng tinh thần vững chắc cho quá trình giảm nghèo".
Từ những nghi thức mộc mạc, lễ xên bản - xên mường xã Búng Lao vẫn hiện diện bền bỉ trong đời sống cộng đồng, trở thành minh chứng sinh động cho sức sống của văn hóa Thái đen ở Điện Biên, nơi người dân gìn giữ bản mường và hướng tới cuộc sống yên vui, thịnh vượng.
